Boekrecensie
Franzens echt interessante essays gaan over vogels
Heeft het essay nog wel een toekomst, vraagt Jonathan Franzen zich af in zijn nieuwste boek. Wanneer je het uit hebt, besef je: meer dan ooit, in deze tijden van zwart-witte Twitter-meningen.
Dat Jonathan Franzen iets met vogels heeft weten we al sinds het verschijnen van zijn roman ‘Vrijheid’ acht jaar geleden. Daarin richt een steenkoolmagnaat de schimmige milieuvereniging Cerulean Mountain Trust op met als doel het opzetten van een reservaat voor de azuurzanger, een klein helblauw vogeltje dat met uitsterven wordt bedreigd. Al zit er natuurlijk een addertje onder het gras. Om het reservaat te bekostigen wil hij eerst de berg waar het zal komen laten ontploffen om er alle steenkool uit te halen. Open mijnbouw dus, veel vervuilender dan dat kun je natuurlijk niet gaan.
Ook in Franzens nieuwste essaybundel ‘Het einde van het einde van de wereld’ staan vogels centraal. Je kunt er ook wel een paar lange boekrecensies in terugvinden en een gelegenheidsstuk over de foto’s van Sarah Stolfa, maar de echt interessante en diepgravender essays gaan over vogels, van de pinguïn tot de kwartels die in Egypte systematisch met reusachtige netten uit de lucht gevist worden.
Beweren dat Franzen een vogelobsessie heeft, gaat misschien wat ver, maar het is alleszins meer dan een gewone interesse. Dat blijkt bijvoorbeeld wanneer hij schrijft over zijn drang om lijstjes aan te leggen met de vogels die hij al gezien heeft en degene die hij nog wil zien. Ieder jaar wil hij het beter doen dan het vorige, waardoor hij zich genoodzaakt ziet verre reizen te maken, alleen maar om zijn persoonlijk record te breken. Zo miste hij bijvoorbeeld de laatste presidentsverkiezingen omdat hij in Ghana vogels aan het spotten was. Zijn vorige jaarrecord stond op 1286 soorten. Hij had er dat jaar al 800 en dacht er daar in Ghana een stuk of 500 te kunnen aan toevoegen. Bovendien had hij in Londen zeven uur overstaptijd, wat hem ook wel een een vogel of 20 zou kunnen opleveren. Maar zo liep het dus niet. De radicale ontbossing bleek Ghana in een vogelwoestijn veranderd te hebben en het record hield stand.
Volgeplempt met zonnepanelen
Een aantal essays gaat over Franzens strijd tegen de National Audubon Society die zich inzet voor Noord-Amerikaanse vogels. In 2014 maakte deze organisatie met veel poeha bekend dat de klimaatverandering de grootste bedreiging vormde voor vogels, wat haar op heel veel sympathie kwam te staan vanuit de linkse hoek, maar wat volgens Franzen niet meer was dan een modieuze proefballon. Geen enkele vogel is al gestorven aan de CO2-uitstoot, schrijft hij uitdagend, terwijl er jaarlijks drie miljard Noord-Amerikaanse vogels de dood vinden door tegen glazen wanden aan te vliegen of door in de klauwen van loslopende katten terecht te komen. Vogels zijn ook bijzonder dynamisch, aldus Franzen. Wanneer het klimaat wijzigt, veranderen zij mee en verleggen ze hun territorium. De kans is daarom niet onbestaande dat het aantal soorten in Noord-Amerika in de toekomst zal toenemen.
De klimaatverandering verantwoordelijk stellen voor alles wat op ecologisch vlak mis gaat, maakt dat we de echte bedreigingen uit het oog verliezen, merkt Franzen schrander op. Het is bovendien ook een handige manier om ons van iedere verantwoordelijkheid te ontdoen, want zijn we niet allemaal schuldig aan die verandering, wat concreet betekent dat niemand er iets aan kan veranderen? Het gaat zelfs verder, aldus Franzen, want net zoals die steenkoolmagnaat uit ‘Vrijheid’ vernietigen we waardevolle gebieden onder het mom van het tegengaan van de klimaatverandering. De Mojavewoestijn moet bijvoorbeeld niet volgeplempt worden met zonnepanelen, die moeten boven op de huizen in Los Angeles liggen.
Heeft het traditionele essay, als subjectieve proeve van een persoonlijk vertoog, zonder absolute geldigheid nog wel een toekomst, vraagt Franzen zich op de eerste pagina’s van zijn boek af. Geven we niet liever onze mening in een paar zinnen op sociale media in plaats van haar met argumenten en voorbeelden te onderbouwen? Na het lezen van ‘Het einde van het einde van de wereld’ kun je die vraag alleen maar positief beantwoorden. Posts op sociale media leiden tot volmondige instemming of totale afwijzing, terwijl essays zoals Franzen die schrijft je tot denken aanzetten.
Jonathan Franzen
Het einde van het einde van de wereld
Vert. P. Abelsen en R. Neugarten
Prometheus; 218 blz. € 19,99
Recensenten van Trouw bespreken pas verschenen fictie, non-fictie, jeugdliteratuur en thrillers. Meer recensies leest u hier.
