Fietsers in Utrecht zoeken naar fijnstof met een snuffelfiets

Het is een grijs kastje, zo groot als een pak hagelslag en 550 fietsen in de provincie Utrecht zijn ermee uitgerust. Ze horen bij het project ‘Snuffelfiets’, waarmee de provincie Utrecht een jaar geleden begon. Claar Schouwenaar, coördinator van het project bij de provincie Utrecht, fietst vandaag samen met snuffelfiets-vrijwilliger Carel Deckers de route van zijn werk in Utrecht naar zijn huis in Houten. Al fietsend maken ze samen de balans op van één jaar Snuffelfiets.

Hij is nog altijd blij om vrijwilliger te zijn bij het project, vertelt Deckers. “Het is een hele mooie manier om data te verzamelen en zo iets bij te dragen.” Door al fietsend gegevens te verzamelen hoopt Deckers een beter beeld te krijgen van de luchtkwaliteit in zijn omgeving. “Ik ben een techneut, dus ik vind het ook heel leuk om die gegevens een beetje te analyseren.” Ook niet onbelangrijk: Deckers fietst graag. Ook in het weekend pakt hij vaak de fiets voor een recreatief ritje.

Claar Schouwenaar is mobiliteitsmedewerker bij de provincie Utrecht. De provincie wil fietsen in Utrecht prettiger en aantrekkelijker maken en de snuffelfiets kan daarbij helpen, omdat die inzicht biedt in de luchtkwaliteit. Inmiddels is er ook buiten de provincie belangstelling voor het project. Zo rijden er in onder meer Sittard en Eindhoven nu ook snuffelfietsen rond.

Een rode route betekent vervuiling

Aan de snuffelfiets van vrijwilliger Carel Deckers is weinig bijzonders te zien. Behalve dan het grijze kastje dat aan zijn stuur bevestigd is. Sensorenproducent SODAQ hoopte het kastje zo klein te kunnen maken als een set speelkaarten, maar dat is nog niet gelukt. Het formaat komt nu meer overeen met een pak hagelslag. Behalve SODAQ werken de provincie Utrecht, databedrijf Civity en het RIVM mee aan de snuffelfiets.

Het kastje heeft een ingebouwde sensor waarmee het de hoeveelheid fijnstof in de lucht meet. Fijnstof is een verzamelnaam voor kleine stofdeeltjes in de lucht, die schadelijk zijn wanneer je ze inademt.

Tijdens het fietsen verzamelt de snuffelfiets ook de gegevens over de gereden route. Onderweg is aan het kastje op het stuur niets te zien, maar achteraf kunnen deelnemers in een database hun route bekijken. Wordt de route daar in blauw weergegeven op de kaart, dan betekent dat dat de lucht onderweg schoon was. Een rode lijn staat juist voor een vervuilde route. Omdat de fietsers in beweging zijn, kan er op veel meer locaties gemeten ­worden dan met sensoren op vaste meetpunten.

Het tempo zit er onderweg van Utrecht naar Houten goed in. Ook Claar Schouwenaar fietst graag en veel, zegt ze. Overdag rijdt ze met kinderzitjes voor- en achterop, en ’s avonds op de racefiets als ze wielertraining geeft aan andere vrouwen. Heel korte fiets­ritjes meet de snuffelfiets niet, zegt Schou­wenaar. De eerste en laatste paar honderd ­meter tellen niet mee, want als die gegevens ook vastgelegd zouden worden, zou te zien zijn waar alle snuffelfietsers wonen. De ge­reden routes worden daarom geanonimiseerd, maar de website met de meetresultaten is openbaar.

“Privacy is het grote probleem bij dit project”, zegt Schouwenaar. “We kijken nu of we ook gebruik kunnen maken van deelfietsen, zoals OV-fietsen, omdat die meestal niet vertrekken vanaf een woonadres.” Er rijden ook koeriers met snuffelfietsen rond in Utrecht. Die wilde Schouwenaar er graag bij hebben, zegt ze, omdat zij zo veel ritten maken. “Vooral ook in het centrum en in de spits.”

Hotspots van fijnstof

Wat Carel Deckers aanspreekt aan het project, zegt hij, is de vrijheid die hij heeft om zelf te kiezen waar hij rijdt en waar hij dus het fijnstof meet. “Ik fiets elke dag over de A27 heen en onder de A12 door. Ik dacht: dat kan niet goed voor je zijn.”

De gegevens die hij verzamelt en meestal aan het einde van de week bekijkt, laten volgens Deckers inderdaad een aantal ‘hotspots’ zien. “Je ziet dat er vlakbij de A27 vaak meer fijnstof wordt gemeten. Hetzelfde geldt voor het gebied rond Utrecht Centraal.” Veel autoverkeer zorgt ervoor dat de route op de kaart rood kleurt. Ook in de Nachtegaalstraat, in het centrum van Utrecht, zijn de concentraties hoog. “Dat is een winkelstraat met veel verkeer, en er rijden ook bussen. Het is een vrij smalle straat, dus dat zorgt ervoor dat de vervuiling blijft hangen.”

Met enige regelmaat worden er bijeenkomsten georganiseerd waarin snuffelfietsers vragen kunnen stellen en ervaringen kunnen uitwisselen. Daarbij bleek dat de gemeten hoeveelheid fijnstof niet alleen afhangt van de ­gekozen route, maar ook van de windrichting. “Er waren dagen waarop overal opeens meer fijnstof werd gemeten”, zegt Deckers. Wetenschappers die deelnamen aan de bijeenkomsten konden dat volgens hem verklaren: “Dat kwam dan blijkbaar doordat er vervuilde lucht uit Roemenië kwam overgewaaid.”

De vraag is niet óf er een vervolg komt, maar wat voor vervolg

Verschillende onderzoeken wijzen inmiddels uit dat de afwezigheid van vliegtuigen en druk autoverkeer tijdens de afgelopen maanden (vanwege corona) zorgde voor schonere lucht. Hoewel er inderdaad dagen met opvallend weinig fijnstof waren, durft Claar Schouwenaar nog niet te bevestigen dat de luchtkwaliteit ook echt beter was dan eerder. “Om daar echt iets over te kunnen zeggen, zou je niet alleen fijnstof maar ook stikstof moeten meten.”

Een eerdere versie van het kastje op het stuur van de snuffelfiets had wel een stikstofmeter. Schouwenaar wijst naar een voorbijrijdende auto. “We gebruikten eerst stikstofsensoren die een auto ook in de uitlaat heeft zitten. Maar in de lucht zijn concentraties stikstof zo klein dat de meter helemaal niet uitsloeg.”

De proef met de Utrechtse Snuffelfiets stopt in januari. Er komt een vervolg, daar is volgens projectleider Schouwenaar geen twijfel over mogelijk. “Maar de vraag is wat voor een vervolg.” Het liefst zou ze met de huidige deelnemers een app ontwikkelen die de hele ‘fietsbeleving’ meet. “Nu we een stuk hebben gefietst, zou ik bijvoorbeeld willen weten: was het een fijne route? Was er veel groen? Lag er misschien een grote boom op het fietspad die snel weggehaald moet worden?”

Nuttige data

Wat er nu met de verzamelde fijnstofdata gaat gebeuren, is nog de vraag. Aan het einde van de zomer wordt er in ieder geval een ‘Summer School’ georganiseerd, waarin studenten een week lang met de verzamelde gegevens aan de slag gaan. “We hopen dat in die periode bijvoorbeeld halffabricaten van apps ontstaan, zodat we die verder kunnen ontwikkelen”, zegt Schouwenaar.

Carel Deckers hoopt vooral dat het snuffelproject zich landelijk gaat uitbreiden. “Ik heb vrienden die vlak bij Schiphol wonen. Het lijkt me interessant om te zien hoeveel fijnstof daar in de lucht zit.”

Volgens Schouwenaar is juist dat de kracht van de snuffelfiets: “Burgers vinden het vaak heel interessant om allerlei voor de overheid nuttige data te verzamelen. Het zou zonde zijn om die energie op de grond te laten vallen. Misschien zijn er over een tijdje wel snuffeltractors, met milieubewuste boeren die zélf de stikstof meten.”

Lees ook:

Tijdens de pandemie is de wereldwijde vraag naar fietsen gegroeid

De pandemie heeft een positief effect op de verkoopcijfers van de Accell Group, bekend van Batavus en Sparta.

Verbreding A27 twijfelachtig door onzekerheid over meetmethode stikstofuitstoot

Verkeersminister Cora van Nieuwenhuizen (VVD) houdt nog altijd te weinig rekening met de natuur, bij haar plannen om de snelweg A27 bij Amelisweerd te verbreden en zo de files rond Utrecht aan te pakken. De commissie voor milieueffectrapportage blijft kritisch.