‘Er is te weinig discussie over welzijn en milieu als het steeds over de economie gaat’

De beweging die verder wil kijken dan de harde euro’s van economische groei, lijkt het tij mee te krijgen. De EU en de VN gaan intensiever aan de slag met welzijn en duurzaamheid als alternatieve maatstaven voor hoe het met de samenleving gaat.

De aanvoerder van de EU zelf, Ursula von der Leyen, opent de meerdaagse conferentie maandag. Beyond Growth is het onderwerp, ofwel ‘voorbij de groei’, belangrijk genoeg dus voor zo’n aftrap. Het is dan ook de grootste bijeenkomst tot nog toe over de vraag hoe het verder moet met economische groei in EU-verband. De laatste was kleiner en dateert alweer van 2009.

Een groepje Europese Parlementsleden heeft de conferentie georganiseerd. De inzet is niet dat de EU afscheid zou moeten nemen van economische groei als doel van beleid. Dat is een brug te ver. De Europese Commissie koerst immers op ‘groene groei’. Met de Green Deal, omvangrijke investeringen in zaken als schone energie, circulair produceren en natuurherstel, zou de economie duurzaam moeten kunnen groeien, is de gedachte. Wel groeit de behoefte om welzijn, milieu en gelijkheid zwaarder mee te wegen bij beleid.

‘Er komt verandering aan’

Zo’n groots opgezette discussie over de voors en tegens van economische groei, met alle grote namen op dat gebied, is echt uniek, constateert Rutger Hoekstra, onderzoeker bij het Centrum voor Milieuwetenschappen van de Universiteit Leiden en één van de sprekers. Hoekstra is zelf één van die bekende namen en al 15 jaar bezig met het onderwerp. In 2019 publiceerde hij het boek Replacing GDP by 2030, ofwel in 2030 zou er iets beters moeten kunnen zijn om de welvaart in de samenleving te sturen dan puur op harde euro’s, gemeten in het bbp. “Toen ik het boek schreef, kabbelde de discussie nog een beetje. Maar nu begint het momentum te krijgen. De komende jaren komt er verandering aan.”

Niet in het minst omdat de EU zelf recent bijna 20 miljoen euro heeft uitgetrokken om meer vat te krijgen op ‘voorbij de groei’. Drie onderzoeksprogramma’s in verschillende landen hebben elk 3 miljoen euro gekregen, Hoekstra leidt er één van. Daarnaast gaat een beurs van 10 miljoen euro naar drie prominente wetenschappers op dit gebied: Giorgos Kallis, Jason Hickel en Julia Steinberger.

Tijd om van onze blinde vlek af te komen

Het momentum is er niet alleen in Europa, vorige maand sprak Hoekstra de Verenigde Naties toe. De landenorganisatie wil serieus werk maken van andere maatstaven dan economische groei. Secretaris-generaal Antonio Guterres maakt zich er hard voor. “Het is nu het moment om een opvallende blinde vlek in hoe we economische welvaart en vooruitgang meten, te verbeteren”, stelt de VN-voorzitter. “Als winsten ten koste gaan van onze planeet en mensen, hebben we een onvolledig beeld van de echte kosten van economische groei.” In september tijdens een top krijgen de VN-landen de kans deze koers te steunen, vertelt Hoekstra. “Hopelijk gebeurt dat. Het zou een heel invloedrijk signaal zijn.”

Het plan van de VN is om tien tot twintig andere indicatoren aan te wijzen die het beleid mee gaan bepalen. Het gaat om maatstaven op het gebied van milieu, gezondheid, gelijkheid, onderwijs. “Het economisch systeem is een middel, geen doel. De bedoeling zou moeten zijn om het bbp en economische groei te degraderen, als doelstelling van de maatschappij. Nu staat het bbp nog in de eredivisie, wat mij betreft gaat dat een treetje lager voetballen. Welzijn, duurzaamheid, maatschappelijke ongelijkheid en kansen zijn eredivisie-waardige doelen. Het economische doel moet ten dienste staan van dergelijke maatschappelijke opgaven. Neem sociale relaties, gezondheid, de buurt waar je woont: allemaal heel belangrijk voor het welzijn van mensen. Maar er is te weinig discussie over als het steeds over de economie gaat.”

How can I make this about me?

Hoekstra mengt zich liever niet in het debat over ‘ontgroeien’. Aanhangers daarvan stellen dat de economie moet krimpen om de aarde leefbaar te houden, een visie die op de conferentie zeker aan bod zal komen. “Ik denk wel dat groene groei eigenlijk niet mogelijk is, de economie kan niet oneindig groeien en tegelijk andere doelen halen, zoals die voor het klimaat. Maar het zou juist niet de hele tijd over de economie en groei moeten gaan.” Hoekstra is meer van de a-growth, in jargon. Dat wil zeggen: of het bbp wel of niet groeit, is niet zo relevant, het is een bijproduct van beleid dat op welzijn, inclusie en duurzaamheid stuurt.

“How can I make this about me? Dat is typerend voor economie. Bijna iedere maatschappelijke discussie wordt teruggevoerd naar de economie. Je ziet het ook in de namen van alternatieve benaderingen voor vooruitgang, zoals de donut-economie of ecologische economie. Het woord economie zit er altijd in. Het is niet altijd zo geweest dat economie zo belangrijk was.” Hoekstra analyseerde honderd jaar berichtgeving over economie in The New York Times. Dat leverde opvallende waarnemingen op. Tijdens de Grote Depressie in de jaren dertig, kwam het woord economy maar in 3 procent van de artikelen voor. “En dat in de grootste economische crisis van de vorige eeuw. Economische groei bestond nog niet in het gesprek, in het verhaal over de samenleving. Vergelijk dat eens met deze tijd: tijdens de coronapandemie, bevatte één op de zes stukken het woord economy.”

Tijd voor een ander verhaal

Die dominante positie hebben het bbp en het begrip economische groei verworven na de Tweede Wereldoorlog. Toen is een uniform rekenstelsel opgezet, waardoor overheden greep kregen op de ontwikkeling van de economie. Zo werd het ook mogelijk de economie van landen met elkaar te vergelijken. “Zowel links als rechts heeft destijds dat systeem van nationale rekeningen geaccepteerd. Keynes was toen populair, landen koersten op een grote overheid en wilden de economie kunnen managen op basis van cijfers. Verschillen waren er natuurlijk ook, over de vraag hoe de economie zou moeten groeien, heeft de markt of de overheid het voortouw?”

Inmiddels is het tijd om dat ‘verhaal’ te veranderen, vindt Hoekstra. Grote instituties zoals de EU en de VN zien dat nu dus ook. De Leidse wetenschapper en zijn team gaan de 3 miljoen euro inzetten om bruikbare indicatoren en modellen te ontwikkelen die het op kunnen nemen tegen de groei van het bbp als enige maatstaf. Er zijn al heel veel indexen en getallen bedacht de laatste decennia voor welzijn, brede welvaart, sociale cohesie, noem maar op. “Dat is het probleem niet. Aan indicatoren geen gebrek. Wij gaan daarom geen nieuwe bedenken. De kunst is om er een synthese van te maken die bruikbaar is om ook echt beleid mee te kunnen maken.”

Monnikenwerk

Want die stap wordt nog maar heel voorzichtigjes gezet. Nederland kent bijvoorbeeld wel de Monitor Brede Welvaart, die komende week weer uitkomt, met tal van cijfers hoe de Nederlandse samenleving er voorstaat, nu en in de toekomst. Maar die bevindingen maken nog maar beperkt deel uit van het economische cijfercircus, rondom de Miljoenennota en de groeiramingen van het Centraal Planbureau.

Om dat te veranderen en de ‘zachtere’ factoren naar de eredivisie te laten promoveren, is veel geduld nodig, erkent Hoekstra. Het is ingewikkeld en deels behoorlijk technisch werk om nieuwe maatstaven samen te stellen. Ze moeten langdurig goed te volgen zijn, in modellen passen, zinvol zijn om besluiten op af te stemmen en verschillende landen moeten ermee uit de voeten kunnen. “Het vergt monnikenwerk. Maar het bbp heeft er ook lang over gedaan om de plek te verwerven die het nu heeft.”

Lees ook:

Twijfel aan economische groei kruipt nu ook de gevestigde orde binnen

Ongebreideld produceren en consumeren heeft klimaatverandering en verlies van biodiversiteit aangejaagd. De vanzelfsprekendheid van economische groei staat daarom steeds vaker ter discussie.

Niet rijk, wel gelukkig: wat kunnen we leren van de ‘Friese paradox’?

Een fabriek of bedrijf binnenhalen voor banen en inkomen, dat kale recept werkt niet meer om de economie in een regio aan te zwengelen. Burgers vinden veel meer belangrijk dan alleen euro’s. In Friesland is het zoeken wat dan wel te doen voor een duurzame, sociale economie.