Bodemleven
Er is iets grondig mis met de Nederlandse bodemkwaliteit
De Nederlandse bodem is er slecht aan toe. Daar moet dan ook iets aan worden gedaan. ‘Het is goed om met boeren te verkennen wat er beter kan’, zegt hoogleraar Wim van der Putten.
Een schok ging drie weken geleden door de boerensector, toen bleek dat Nederland het uitrijden van mest nu echt aan banden moet leggen. Het water raakt vervuild en de Europese Commissie is het zat. Minister Piet Adema (landbouw) ging door het stof omdat hij had verzuimd een waarschuwing uit Brussel over het mestbeleid tijdig te communiceren, en maakte excuses aan “de boerengezinnen”.
De rel hierover is een hoofdstuk in een breder verhaal over de bodem. Een gezonde bodem is niet alleen een voorwaarde voor het vasthouden van schaars schoon zoet water, maar ook het fundament onder meer biodiversiteit en de opslag van broeikasgassen in de bodem.
Nederland beschermt graag de belangen van boeren, maar ziet ook de noodzaak om het bodemleven op te krikken. Zo schreef minister Mark Harbers (infrastructuur en waterstaat) in november aan de Tweede Kamer: ‘Voldoende goed drinkwater is niet langer vanzelfsprekend. Het voortbestaan van planten- en diersoorten staat onder druk.’
Een mengsel van gras en kruiden
Het belang van de kwaliteit van de bodem, en dan met name het leven onder de grond, dringt wereldwijd door. Tijdens de conferentie over biodiversiteit van de Verenigde Naties, in december in Montreal, was er voor het eerst echt aandacht voor de bodem. In de slotverklaring staat dat die bescherming verdient voor onder meer ‘duurzame landbouw en het veiligstellen van de productie van voedsel en voor het tegengaan van klimaatverandering’.
Veehouder Jaco de Jong uit het Friese Bantega vertelde vorig jaar in Trouw hoe hij de opbrengst van zijn grond op een ongewone manier verbeterde. Hij is deelnemer aan een project van boerenvakbond LTO en duurzaamheidsorganisatie Urgenda, en ging een mengsel van gras en kruiden zaaien. De Jong: “Het is onvoorstelbaar hoe dat groeit, zonder kunstmest. De kruiden wortelen dieper en dat leidt ertoe dat er meer lucht en water in de bodem zit.” Hij was verrast dat hij dat vroeger op school niet had geleerd.
Dat is een goed begin, meent Wim van der Putten van het Nederlands Instituut voor Ecologie (Nioo) en hoogleraar functionele biodiversiteit aan de Wageningen Universiteit. In het algemeen gaat het in Nederland met de bodem niet goed, zegt hij. Dat kan raar klinken, voegt hij eraan toe, want gemiddeld zijn de opbrengsten in de landbouw fantastisch. “We hebben in Nederland een heel hoge productie van landbouwproducten, net als Groot-Brittannië, Noord-Duitsland en België. We kunnen twee keer zoveel tarwe van een hectare halen als in de jaren zeventig. Maar de hoge productie gaat ten koste van het leven, de planten en de dieren boven de grond en in de bodem.”
Koppeling tussen het bodemleven en de handelingen van boeren
De kennis over het leven in de bodem is nog betrekkelijk gering, vertelt de hoogleraar. “Gelukkig is daarvoor steeds meer belangstelling en maken we goede vorderingen.” Het Nioo maakt nu een nieuw soort bodemkaart, aan de hand van metingen van de biodiversiteit: een bodembiodiversiteitsatlas. Van der Putten: “Daarin wordt zichtbaar hoe het ervoor staat met het bodemleven in diverse regio’s met verschillende grondsoorten, landgebruik en andere omstandigheden. Zo ontstaat een soort verzameling van dna-profielen van de bodem in steden, natuurgebieden en landbouwgronden.”
“In die analyse willen we een koppeling maken tussen het leven in de bodem en de handelingen van boeren. Het is een soort diagnoseboek waarbij de grondsoorten, de aanwezigheid van mineralen en het bodemleven in kaart worden gebracht. Via kunstmatige intelligentie kunnen we een relatie leggen tussen het bodemleven en factoren in de omgeving. Daarmee kun je tot op zekere hoogte voorspellen welke factoren je moet aanpassen om de gezondheid van de bodem te verbeteren.”
Van der Putten waarschuwt niet te snel resultaten te verwachten. “Het is net als met medische behandelingen: er is geen garantie dat het werkt. Je moet experimenteren. Maar met steeds meer data weten we steeds meer. Je moet rekening houden met veel factoren. In één akker zijn er vaak al verschillen, bijvoorbeeld klei in het voorste deel en klei gemengd met zand achteraan. Het bijsturen van de bodem is nog moeilijker dan het varen met een mammoettanker: het kan soms twintig tot dertig jaar duren voordat je effect ziet van je werk.”
Twee handen aarde uit een gezonde bodem bevat duizenden soorten waardevolle microben en diertjes, zegt de hoogleraar. “In aantallen zijn het evenveel als er mensen zijn op aarde, bijna 10 miljard.” Maar dat is zeldzaam, want het bodemleven staat dus sterk onder druk.
Lees verder na de video
Planten en het bodemleven zijn met elkaar verbonden. Zonder planten kunnen de dieren in de bodem niet leven en zonder dieren worden de plantenresten niet verteerd en ontstaan er geen nieuwe voedingsstoffen. Planten zijn belangrijk voor de bodemstructuur. Met hun (pen-)wortels boren zij gaatjes in de aarde.
Schimmels in de bodem reiken de wortels van de planten voedsel aan. Wetenschappers denken dat schimmels door het uitgebreide netwerk dat zij ondergronds bouwen zelfs voedsel van een flinke afstand kunnen aanvoeren. Zij doen ook onderzoek naar microben rond de plantenwortels. Die lijken zich te voeden met stoffen die de plant afscheidt, zegt Gerard Korthals van de Wageningen Universiteit. “Het vermoeden bestaat dat deze microben de plant beschermen tegen ziektes.”
Door te veel mest raakt het water vervuild
Het moment dat ‘iedereen wakker werd’ en in de gaten kreeg dat er iets grondig mis was in de grond, was volgens Van der Putten een studie in 2017. Die liet zien dat door de intensieve landbouw het aantal soorten insecten in hoog tempo afnam. “In de bodem is iets vergelijkbaars aan de gang. In 2015 publiceerden wij een studie over de afname van het leven in Europese landbouwbodems”, zegt hij. “Naarmate de landbouw intensiever wordt raken we een deel van de schimmels, de schimmeletende aaltjes, de springstaarten en de mijten kwijt.”
Een slechte bodemkwaliteit betekent dat een boer meer mest moet toevoegen om toch zijn gewasopbrengst te halen. En door te veel mest raakt het water vervuild. Het is een samenspel van factoren, dat begint bij een verhaal over de werking van schimmels in de bodem.
Schimmels vormen ondergronds hele netwerken van draden. Van der Putten: “Intensief ploegen van de grond maakt deze draden en de hele bodemstructuur kapot.” Te veel mest verstoort het ecosysteem, zegt hij. “Schimmels kunnen daar niet goed tegen.” De mycorrhizaschimmels staan erom bekend dat zij voedingsstoffen aan de wortels van de planten kunnen geven. Tegelijkertijd nemen zij er koolstof voor terug. Het zijn dus belangrijke factoren voor de opslag van broeikasgassen in de bodem.
Lees verder na de video
Schimmels hebben belangrijke functies in de bodem. De kennis hierover is in ontwikkeling, maar duidelijk is wel dat zij door de vertering van plantenresten, organisch materiaal, voedingsstoffen doorgeven vanuit de bodem aan de wortels van de planten. Sommige schimmels leven heel nauw samen met de planten.
Het zijn micro-organismen omdat ze hele dunne draadjes maken. Maar het netwerk dat zij daarmee spannen kan onder de grond een lengte hebben van vele kilometers. Soms komen schimmels even boven de grond in de vorm van paddenstoelen, bijvoorbeeld een heksenkring.
Van der Putten: “Als de bodemstructuur kapot is en er geen schimmels zijn, komt er ook een einde aan schimmel-etende aaltjes en andere grotere dieren die kleinere dieren eten. Zo raakt het bodemvoedselweb verstoord. “Als een boer meer mest moet toevoegen, werkt dat voor de gewasopbrengst prima. Maar voor het bodemleven is drijfmest fastfood, waar vooral bacteriën wel bij varen. Je moet er steeds meer van toevoegen om gewasgroei te bewerkstelligen. Dit betekent dat de bodemvruchtbaarheid afhankelijk wordt van de toevoeging van mest. Wat de natuur zelf levert, en dan vooral het bodemleven, is slowfood. Als je daar zuinig op bent, blijft de toevoer van voedingsstoffen en water ook op langere termijn in stand.”
Water moet extra worden gezuiverd
Als het bodemleven intact blijft, zoeken grotere en kleinere diertjes hun weg onder de grond. Zij maken de grond los en dan ontstaan er poriën, waardoor de plantenwortels beter kunnen groeien en het water wordt vastgehouden. Ook plantenresten in de bodem, organische stof, houden goed water vast.
Van der Putten: “Als er in de bodem te veel overtollige mest zit - alleen maar fastfood - krijg je veel meer vervuilende stoffen in het grondwater. Dan moet je het water extra zuiveren om er goed drinkwater van te maken. Grond met een rijk bodemleven is ook goed voor het bestrijden van plantenziekten. Dieren of bacteriën die ziektes veroorzaken worden bestreden door andere organismen die in de buurt van de plantenwortels zitten.”
De overheid is meer en meer doordrongen van de voordelen van de werking van een gezonde bodem. Europa stelt paal en perk aan het uitrijden van mest, om de kwaliteit van het water op te krikken. Nederland scoort op dat punt onder de maat, omdat de overheid boeren die met een mestoverschot zitten niet te veel dwars wil zitten. Maar Van der Putten betoogt dat boeren uiteindelijk ook profijt hebben van wat minder mest op hun grond: de bodem komt beter tot leven. Verder betekent minder ploegen en minder beregenen, ook minder peperdure brandstof. Van der Putten doet een suggestie: “Je kunt ook boeren belonen voor de diensten die zij leveren voor het ecosysteem, zoals de opslag van broeikasgassen, het vasthouden van water in de bodem en minder bemesten zodat het oppervlaktewater schoon blijft.”
Bij een gezonde bodem gaat het ook over de stad
Een lagere opbrengst aan landbouwgewassen, die het gevolg kan zijn van minder bemesten, is niet per se erg, zegt Van der Putten. “Is de wereld erbij gebaat als we te veel bulkgoederen produceren met een hoge uitstoot van broeikasgassen, met het effect dat de bodem het vermogen om water vast te houden verliest? Zeker als je ziet dat er nog veel voedselverspilling is. En dat we nog steeds veel vruchtbare landbouwgrond gebruiken om diervoer te produceren.” Minder veevoer, minder zuivel en vlees en meer gewassen die direct voor menselijke consumptie gebruikt kunnen worden is efficiënter, voegt hij eraan toe.
Bij een gezonde bodem gaat het niet alleen over boeren, benadrukt Van der Putten, maar ook over de stad. “Ik kijk met verbazing naar de enorme hoeveelheid stenen in tuinen. We moeten veel meer natuur in de stad brengen”, zegt hij. Dat is goed voor de biodiversiteit boven de grond en in de bodem, voor het wegzakken van regenwater en tegen hitte.
“Ik ben er ook niet voor om tegen boeren te zeggen dat zij het niet goed doen”, betoogt de ecoloog. “Het is goed om met boeren te verkennen wat er beter kan. Zij proberen vaak al allerlei dingen uit. Wij als wetenschappers meten de biodiversiteit. En soms blijkt dat boeren, zonder het zelf precies te weten, het ei van Columbus al hebben gevonden.”
Nematoden zijn kleine wormpjes die ook wel aaltjes worden genoemd. Ze zijn maximaal een millimeter lang, maar vaak kleiner en nauwelijks te zien. Ze zijn doorzichtig en dat is onder de microscoop handig bij het onderscheiden van diverse soorten.
Er zijn planteneters en soorten die andere diertjes eten. “Aaltjes begrazen het voedselweb”, zegt kenner Gerard Korthals van de Wageningen Universiteit. “Ze eten bijvoorbeeld plantenresten en poepen die weer uit waarna het voedsel is voor de planten boven de grond.” Sommige aaltjes zijn schadelijk voor de akkerbouw. Die kruipen in bijvoorbeeld aardappelen. Maar andere aaltjes zijn juist weer goed voor de bestrijding van plaagdieren zoals slakken en keverlarven.
Serie
Trouw maakt een serie verhalen over het bodemleven. Dit is het eerste deel. Er volgen nog verhalen over onder meer boeren die zelf de kwaliteit van hun grond meten en verbeteren, over de film Onder het Maaiveld met microbeelden van bodemdiertjes en over wat beter is voor de bodem: kunstmest, drijfmest of vaste mest gemengd met stro.
Op zondag 2 april is er om 10.15 een speciale vertoning van Onder het Maaiveld in Theater De Lieve Vrouw in Amersfoort, met na afloop een Q&A met journalist Jelle Brandsma. Wilt u daar bij zijn? Vul uw gegevens in en maak kans op twee kaarten.
Lees ook:
Minder droogte door kruiden tussen het boerengras: ‘Ik had nooit geleerd dat het ook zonder kunstmest kan’
Ruim 800 boeren deden de afgelopen twee jaar mee aan een project om gras te zaaien met veel kruiden. Het resultaat is minder droogte en meer biodiversiteit. Ook kunnen de boeren besparen op kunstmest.
