Een schone uitvaart is zo makkelijk niet

Zo’n 70 tot 80 procent van de grafkisten is gemaakt van spaanplaat, een combinatie van houtspanen en lijm. De lijm is echter ongezond en niet milieuvriendelijk, zegt stichting GreenLeave, de organisatie die zich bezighoudt met een duurzame uitvaart. Hij bevat namelijk ureumformaldehyde, een combinatie van ureum en het kankerverwekkende formaldehyde.

Formaldehyde komt vrij bij tabaksrook maar wordt ook gebruikt bij de productie van leer, tapijten en textiel. De stof houdt kleding kreukvrij, laat nagellak glanzen en ontsmet ziekenhuizen en laboratoria. Je kunt er dode dieren mee prepareren en op sterk water zetten. Formaldehyde werd eveneens jarenlang gebruikt om lijken mee te balsemen.

Ureumformaldehyde kan na een begrafenis in de grond komen of na een crematie in de lucht, stelt stichting GreenLeave. Daarom roept ze begrafenisondernemers en kistenproducenten op om over te stappen op milieuvriendelijke varianten. Evert de Niet, voorzitter van GreenLeave en adjunct-directeur Business Development van uitvaartverzorger coöperatie Dela, wil de inkoopkracht van begrafenisondernemers bundelen. “Spaanplaten kisten zijn op dit moment nog vrijwel altijd goedkoper dan de duurzame varianten.”

“Er bestaan al verschillende soorten spaanplaat zonder formaldehyde”, vult duurzaamheidsadviseur Eva Froger van de stichting aan. “Plaatmaterialen op basis van landbouwafval zijn ook een optie, omdat ze in sommige gevallen een lagere milieuvoetafdruk hebben dan hout.”

Afbreekbaarheid

Toch is het niet zonder meer vast te stellen dat de stof in de uitvaartbranche zulke grote problemen geeft dat hij moet worden uitgebannen. Experts schuiven de vragen over de spaanplaten grafkist door als een hete aardappel. Chemici verwijzen naar bouwkundigen en bouwkundigen verwijzen naar houtexperts. Houtexperts vinden zich niet deskundig genoeg of weten het gewoon niet.

Esther Molenwijk, duurzaamheidsconsultant en mede-oprichter van GreenLeave, herkent dat. “Milieukundigen zeggen in eerste instantie dat je spaanplaat niet moet willen, maar vinden het moeilijk om met cijfermatige onderbouwing te komen. Vooral de afbreekbaarheid van formaldehyde in de aarde en oven zijn nooit echt goed onderzocht.”

Ad Ragas is hoogleraar milieu-natuurwetenschappen bij de Open Universiteit en verbonden aan de afdeling milieukunde van de Radboud Universiteit Nijmegen. Hij bevestigt dat het niet zo eenvoudig is om de uitstoot van en blootstelling aan formaldehyde te schatten. Toch betwijfelt hij op basis van een kort literatuuronderzoek of het mijden van formaldehydelijm opweegt tegen de voordelen van het hergebruik van houtspanen en -snippers.

“Formaldehyde breekt snel af in de bodem en zal zich na een begrafenis beperkt verspreiden. Hooguit vormt het zeer lokaal een risico, maar eerlijk gezegd denk ik dat dit risico verwaarloosbaar is.”

Uitstoot

Dat geldt ook voor de uitstoot in de lucht. Ragas verwijst naar een overheidsdocument van de Amerikaanse stad San Diego waarin de emissie van formaldehyde uit crematoria wordt geschat op 180 milligram per ton verbrand materiaal. Dat lijkt hem erg weinig. Toch is hij wel voorstander van spaanplaat zonder formaldehyde, zolang de alternatieve lijm geen andere gevaarlijke stoffen bevat.

Joost Vogtländer, universitair hoofddocent duurzaam ontwerp aan de TU Delft, vindt de oproep van GreenLeave op zijn minst wonderlijk. “Formaldehydegas, dat vrijkomt uit spaanplaat, is bij hoge concentraties inderdaad giftig voor de mens. De concentraties in de kist zouden na verloop van tijd best kunnen oplopen. Maar de overledene is dan al overleden, zou je zeggen.”

De milieuschade van formaldehyde lijkt hem verwaarloosbaar. “Ureumformaldehyde wordt zelfs gebruikt als ‘langzaam vrijkomende kunstmest’. In de verbrandingsoven is er waarschijnlijk ook geen probleem, omdat formaldehyde ‘schoon’ verbrandt, zonder dat er bijvoorbeeld dioxines vrijkomen. Alleen bij zeer onvolledige verbranding, zoals in een open haard, kan er formaldehyde vrijkomen. Daar is geen sprake van in crematoria.”

Froger onderkent dat de milieu-effecten niet helemaal duidelijk zijn. “Het grootste nadeel is dat formaldehyde een fossiel product is dat tijdens het productieproces zorgt voor ongezonde arbeidsomstandigheden. Bovendien stoot spaanplaat tijdens de hele gebruiksperiode giftige stoffen uit.”

Alternatieven

Wat een duurzaam alternatief voor een spaanplaten kist is, is evenmin eenduidig. De herkomst van het hout is erg belangrijk. Stichting Probos heeft voor GreenLeave de opties voor houten kisten onderzocht. Ze concludeert dat er door de noodzakelijke kap uit goed beheerde bossen genoeg hout in Nederland is om uitvaartkisten van te maken. Nu wordt een deel van dit hout naar China verscheept voor de verpakkingsindustrie.

Toch is een houten kist niet altijd beter dan een spaanplaten kist, weet Froger. “Dat hangt ook af van de bekleding en eventuele lakken, handgrepen en ornamenten. Zelfs de vulling van het kussen maakt uit voor de duurzaamheidsscore.”

Vogtländer voegt daaraan toe dat de nette kleding waarin een overledene ligt opgebaard vaak veel polyester en acryl bevat, die niet biologisch afbreekbaar zijn. “Het lijk zelf lijkt me een nog groter probleem, omdat bejaarden doorgaans worden volgestopt met medicijnen. Cremeren is hier beter voor het milieu dan begraven.”

De prijs van de verschillende soorten kisten loopt overigens sterk uiteen. Op internet zijn bedrijven te vinden die kisten van spaanplaat en populierenhout aanbieden voor dezelfde prijs, vanaf zo’n 300 euro. Bij andere bedrijven is een kist van spaanplaat zomaar 200 euro goedkoper dan een vergelijkbaar model van massief hout.

De doe-het-zelf grafkist van Dingco Geijtenbeek uit Vaassen is nog goedkoper. Het bouwpakket van multiplex kost 250 euro en moet door de nabestaanden zelf in elkaar worden gezet. Aan een variant van plaatmateriaal op sojabasis (zonder formaldehydelijm) wordt gewerkt.

In de serie Groen Doen worden als duurzaam aangeprezen producten kritisch bekeken. Lees hier meer afleveringen.