Onder meer via microbeelden toont de film Onder het Maaiveld het bodemleven dat normaal gesproken onzichtbaar is.
“Wij willen iets laten zien dat normaal onzichtbaar is”, zegt producent Ignas van Schaick over de film Onder het Maaiveld. Met regisseur Mark Verkerk vertelt hij het verhaal van het leven in de bodem, de ontelbare diertjes en andere organismen, klein en heel klein, zoals wormen, aaltjes, mijten, springstaarten, bacteriën en netwerken van schimmels.
Eerder maakten zij De Nieuwe Wildernis over de grote grazers die zijn ingezet voor het creëren van een natuurlijke omgeving in de Oostvaardersplassen. En voor De Wilde Stad filmden zij natuur en vooral dieren die leven tussen de mensen in Amsterdam.
“Eigenlijk maken wij nooit een film over alleen maar natuur”, zegt Van Schaick. “Het gaat ons altijd om de betekenis ervan voor mensen. Wij willen de verwondering in beeld brengen. Het is verbazingwekkend wat een verborgen leven er bestaat onder het maaiveld. Het is een complex ecosysteem dat, wat natuur en voeding betreft, alles bepaalt wat er bovengronds gebeurt.”
In de film begint een groep burgers een gezamenlijke moestuin. Zij gaan op ontdekkingsreis naar kennis over het leven in de bodem en het effect daarvan op gewassen. Uiteindelijk komen ook kinderen kijken en in de aarde wroeten om te zien wat daar leeft.
Nematoden zijn kleine wormpjes die ook wel aaltjes worden genoemd. Ze zijn maximaal een millimeter lang, maar vaak kleiner en nauwelijks te zien. Ze zijn doorzichtig en dat is onder de microscoop handig bij het onderscheiden van diverse soorten.
Er zijn planteneters en soorten die andere diertjes eten. “Aaltjes begrazen het voedselweb”, zegt kenner Gerard Korthals van de Wageningen Universiteit. “Ze eten bijvoorbeeld plantenresten en poepen die weer uit waarna het voedsel is voor de planten boven de grond.” Sommige aaltjes zijn schadelijk voor de akkerbouw. Die kruipen in bijvoorbeeld aardappelen. Maar andere aaltjes zijn juist weer goed voor de bestrijding van plaagdieren zoals slakken en keverlarven.
Bodem op het dak
Ondertussen maken de filmmakers uitstapjes naar de wetenschap, waar de verwerving van kennis over wat er precies onder de grond gebeurt nog maar aan het begin staat. De moestuinders gaan ook op bezoek bij boeren bij wie het besef groeit dat zij zuinig moeten zijn op de bodem. Van Schaick: “Via de nieuwsgierigheid van een kleine groep combineren wij de menselijke maat met wat er gebeurt op grotere schaal in de landbouw, in de stad en in de wetenschap.”
Soms bevindt de bodem zich op het dak, zoals bovenop bushokjes in Utrecht. In de film zijn jonge wetenschappers bezig met onderzoek naar hoe ondergrondse schimmels de groene daken van 300 bushokjes gebruiken als een soort hub om zich te verspreiden en zo de biodiversiteit te stimuleren. Meer planten en bomen houden de stad koeler.
Voor de kijker zijn de beelden die onder de grond zijn gemaakt de grootste verrassing. Er zijn haarscherpe opnames van bijvoorbeeld mijten en schimmels, of van het werk dat de wormen verzetten als zij plantenresten verwerken en zo de grond mooi los woelen.
De makers van de film ontmoetten bij hun voorbereidingen in het laboratorium van de Universiteit Wageningen onderzoeker Simone Brandt die al in haar vrije tijd opnames maakte van het bodemleven. Voor Onder het Maaiveld kreeg zij een betere belichting en apparatuur en kond haar camerawerk worden gebruikt als professionele opnames.
Lees verder na de video
De springstaart is een klein diertje, nog net met het blote oog te zien. Onder zijn lijf heeft de springstaart een kleine verende vork en daarmee kan hij wegspringen als er gevaar dreigt. Daarbij haalt hij makkelijk een paar decimeter. Als hij een mens zou zijn zou hij de hoogte van de Eiffeltoren halen.
“Bij kamerplanten zitten ze soms ook bovenop de aarde”, vertelt Gerard Korthals van de Wageningen Universiteit. Het nut van springstaarten is dat ze schimmels eten, die daardoor weer vers kunnen aangroeien. En ze zijn ook nuttig als voedsel voor andere bodemdieren. Korthals: “De bodem is net de jungle: eten en gegeten worden.”
Schimmels op konijnenkeutels
In de film zitten ook beelden van microfilmer Wim van Egmond die processen vastlegt zoals de ontwikkeling van schimmels, het paren van wormen of de verwording van een hoop plantenresten naar compost.
Zo zijn er opnames van een konijn dat een hoopje keutels in de moestuin deponeert. Zeer gedetailleerde beelden laten zien hoe de schimmels op de mest groeien en hoe allerlei diertjes zich voeden met die mest en de voedingsstoffen die erin zitten verspreiden door de rest van de tuin.
De gedetailleerde opnames hielpen enorm bij het in beeld brengen van een complex verhaal, vertelt regisseur Mark Verkerk. “Je wilt laten zien wat de relatie is tussen allerlei dieren en organismen. Zij vormen samen een ingenieus ecosysteem dat zorgt voor voeding van de wortels van planten en voor opslag van koolstof en water.”
Een uitdaging bij het maken van de film was de muziek, vertelt Verkerk. “Welk geluid hoort bij dieren onder de grond? Componisten René Meister en Eric Blom hebben hun verbeelding laten spreken en heel knap op muziek gezet hoe bijvoorbeeld een worm zou kunnen klinken.” Van Schaick: “Muziek en geluid bepalen voor 60 procent de sfeer van een film.”
De mier vertoont zich natuurlijk bovengronds, maar zit een groot deel van zijn tijd beneden in de bodem. Mieren zijn slimme opruimers. Ze slepen samen met soortgenoten met takjes en plantenresten. In hun kolonie ontstaat een ophoping van organisch materiaal waardoor dit soort plekken heel geschikt zijn voor het ontkiemen van jonge boompjes.
Wegmieren drinken de ‘melk’, die ook wel honingdauw wordt genoemd, van bladluizen. De melk, een soort suikerwater, wordt afgescheiden door de luizen nadat zij sap uit een plant hebben gezogen. Door samen te werken laten de mieren de plant een beetje trillen of kloppen op de luizen en zo verhogen zij de melkproductie; er komt extra suiker vrij.
“We zijn begonnen met het naar binnen halen van heel veel kennis over de bodem”, voegt Van Schaick daar aan toe. De filmmakers kregen daarbij hulp van de Universiteit Wageningen maar ook van onder meer het Nederlands Instituut voor Ecologie, Naturalis, de Vlinderstichting en IUCN, de internationale unie voor natuurbescherming. “Het doel is om het bewustzijn van het belang van de gezonde bodem te bevorderen, maar we verkondigen als filmmakers geen mening. We laten zien hoe het ecosysteem in elkaar grijpt.”
“We hebben de film onlangs ook vertoond aan honderd ambtenaren van het ministerie van landbouw, natuur en visserij”, zegt Van Schaick. “Daar is inmiddels een aparte groep medewerkers alleen maar bezig met de bodem. Het besef groeit dat alles wat er bovengronds gebeurt onder de grond begint.”
Onder het Maaiveld draait vanaf 2 maart in diverse bioscopen.
Trouw-serie over bodemleven
Trouw maakt een serie verhalen over het bodemleven. Dit is het derde deel over de film Onder het Maaiveld met microbeelden van bodemdiertjes. Eerdere afleveringen gingen over hoe de bodem in Nederland ervoor staat en over honderden boeren die zelf de kwaliteit van hun grond meten en verbeteren. Er volgt nog een aflevering over wat beter is voor de bodem kunstmest, drijfmest of vaste mest gemengd met stro.
Op zondag 2 april is er om 10.15 een speciale vertoning van Onder het Maaiveld in Theater De Lieve Vrouw in Amersfoort, met na afloop een Q&A met journalist Jelle Brandsma. Wilt u daar bij zijn? Vul uw gegevens in en maak kans op twee kaarten.
