Kan de economie duurzamer uit de coronacrisis komen? Een stortvloed aan projecten laat zien dat er kansen zijn. Maar verval niet in wensdenken, stelt een hoogleraar. ‘De crisis maakt verregaande verandering voorstelbaarder.’
Denk nou niet dat een crisis de ideale aanleiding is om alles helemaal anders te doen, om nu dan die volledig duurzame economie te realiseren waar al voorzichtige stapjes naar gezet werden. “Nu zeggen: we moeten allemaal duurzaam, is naïef. Gezien andere historische crises en grote veranderingen weten we: menselijk gedrag is hardnekkig en de gevestigde belangen zijn sterk.”
Derk Loorbach weet als hoogleraar sociaal-economische transities en directeur van instituut Drift aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam dat grote maatschappelijke verschuivingen niet zo simpel te duiden zijn. “Eerst kijk je: wat gebeurt er nu. Even terugschakelen. Niet meteen vervallen in wensdenken of activisme.”
Dat neemt niet weg dat er direct grote belangstelling was voor de online gesprekken ‘Nederland na corona’ die Loorbach en collega’s vrij snel na de uitbraak organiseerden. Op 20 maart was de eerste, een soort serieuze vrijdagmiddagborrel waar wetenschappers, ambtenaren, ondernemers, studenten en burgers elkaar via het scherm ontmoetten.
De transitie naar een klimaatbestendige samenleving versnellen
“We merken dat veel mensen met heel veel vragen zitten over hoe het nu verder gaat met duurzaamheid en transities”, constateert Loorbach. “Er is de hoop dat we de transitie naar een klimaatbestendige samenleving kunnen versnellen. De crisis nu geeft de kans er nog serieuzer over na te denken. Want ondanks dat we het al twintig jaar hebben over een duurzamere economie, was het toch blijkbaar voor heel veel mensen nog onvoorstelbaar dat de wereld er echt heel anders uit zou kunnen zien. We hebben wel doelen, voor de circulaire economie, de klimaatdoelen van Parijs, maar zonder radicale veranderingen in de energievoorziening en het materiaalgebruik zijn die doelen onhaalbaar. De praktische aanpak vanuit overheid of markt was: verbetering van het bestaande. Maar daarmee ga je het nooit redden. De crisis heeft het voorstelbaarder gemaakt dat verregaande verandering mogelijk is.”
Het doel van de gesprekken is onder meer oplossingen te verkennen en mensen aan elkaar te koppelen die elkaar anders niet zouden treffen. “Stel, een buurt komt tot de conclusie dat die met 20 procent van het huidige autobezit toekan, wil een coöperatie oprichten en daar een systeem voor opzetten, en de gemeente wil helpen. Zo’n plan stuit op allerlei hindernissen: het past niet in de regels voor aanbesteding, een coöperatie is geen onderneming, gemeenten kunnen vaak niet snel budget vrijmaken, terwijl er wel goedwillende ambtenaren zitten. Er zijn heel veel van zulke plannen en ideeën, veel ligt al klaar, maar die komen onvoldoende van de grond.”
Nu is het moment om minder volgens de bestaande patronen te denken, vindt Loorbach, op kleine én grote schaal. “Een transitie is een optelsom van duizenden besluiten op allerlei niveaus. Er worden nu keuzes gemaakt die invloed hebben op de toekomst. Er staan bijvoorbeeld miljarden aan publiek geld klaar om in de economie te pompen. Als de overheid die gelden investeert in een fossiele of lineaire sector waarvan je al weet dat die niet op dezelfde manier kan voortbestaan, dan is dat weggegooid geld. Kijk naar de lange termijn, zoals in de luchtvaart. Je kunt nu allerlei duurzaamheidseisen voor de korte termijn stellen aan de KLM, maar die is er meer mee geholpen als er een strategie wordt bedacht voor een duurzaam businessmodel waarmee ze op de lange termijn kunnen overleven.”
Loorbach is niet bang dat Nederland na corona juist wil terugvallen op het oude, het bekende. “Zo zwart-wit werkt het niet. Er verandert voortdurend van alles. Niets is voor eeuwig.”
Kraak de crisis met veggie snackbar en circulair textiel
Kraak de crisis’ ontstond aan de keukentafel, vertelt Roos Janssen, en groeide met twee mede-initiatiefnemers al snel uit tot een groot project. “We waren verbaasd hoe Nederland in zo korte tijd zoveel socialer en duurzamer kon worden. We houden rekening met elkaar, we zorgen goed voor elkaar en zien dat we minder CO2 uitstoten. Tegelijk zien we dat freelancers zonder werk komen te zitten, dat de werkloosheid oploopt en de economie inzakt en dat klimaatplannen worden uitgesteld. Kunnen we mensen niet juist nu inzetten om een andere weg te kiezen?”
Janssen is sociaal ondernemer en werkt onder meer bij Climate Cleanup. Dat is een verzameling ondernemers die natuurlijke methoden zoeken om CO2 vast te leggen, bijvoorbeeld door voedselbossen te planten of zeewier te kweken bij windmolens op zee. ‘Kraak de crisis’ verzamelde in korte tijd honderden beginnende bedrijfjes en projecten die willen werken aan een meer sociale en duurzame samenleving.
“Hun ideeën moeten verder ontwikkeld zijn dan wat je op een luie zondag bedenkt, maar nog geen vergevorderd bedrijf vormen. Het gaat om heel jonge start-ups die een zetje goed kunnen gebruiken.”
Kraak de crisis vond consultantsfirma PWC en de adviseurs van Frisse Blikken bereid om in coaching te voorzien, onderzoeksinstituut TNO, de topsector Energie (een consortium van bedrijven en onderzoeksinstituten) en de provincie Gelderland steunen het project financieel.
Janssen akkerde met haar team alle bijna driehonderd ideeën door. Van initiatieven voor meer eetbaar groen in de stad, afvalvrije luiers, een mechanisme om tegelijk energie uit zon en wind te halen en circulair textiel in Twente, tot een veggie snackbar, regionale voedselsystemen en onderwijs op de boerderij. Ook technische oplossingen zoals logistieke systemen om het verkeer in de stad te beheersen en dataplatforms om gegevens te delen zitten ertussen. Janssen maakte een shortlist van vijftig kansrijke ideeën. Elf daarvan streden afgelopen vrijdag om een geldprijs.
De winnaar van de eerste prijs van 25.000 euro is Holland Houtland (zie hieronder). De tweede prijs van 10.000 euro gaat naar The Bin, dat bedrijven aan elkaar wil koppelen om meer afval als grondstof te kunnen gebruiken. De derde trofee, 5000 euro, is voor Een bodem vol leven, dat met lokale compostproductie regeneratieve landbouw wil stimuleren.
Janssen en anderen tilden het project in zo’n anderhalve maand tijd van de grond. “Het is ongelooflijk wat een crisis kan losmaken, we kijken daar met verwondering naar. We willen hier duurzame en socialer uit komen.”
Laat boeren telen voor de bouw
Holland Houtland is nog geen week in bedrijf als start-up en sleepte al de eerste prijs in de wacht in het project ‘Kraak de crisis’. Het idee van Sandra Nap en Chantal van Schaik, werkzaam als zzp’ers in de energietransitie: boeren en bouwers aan elkaar koppelen. Krimp de veeteelt, is hun gedachte, laat boeren overschakelen naar het telen van grondstoffen voor huizen en gebouwen en zorg dat ze daar een fatsoenlijke boterham mee verdienen. Bouw voortaan zoveel mogelijk met hennep, stro, hout, bamboe en lupine, dat is vriendelijk voor natuur en klimaat.
Vlak voor de coronacrisis kreeg het idee vorm, vertelt Nap. “Een paar maanden geleden hebben we het bedacht. Alles zit op slot vanwege het stikstofprobleem, bouwers en boeren hebben daar last van. We kunnen een alternatief bieden met kringlooplandbouw die zich niet alleen op voedsel richt, maar ook op het produceren van grondstoffen. Een afspraak bij de Rabobank was al gemaakt, maar toen kwam de crisis voorbij en ging het niet door. We hopen alsnog snel om de tafel te zitten.”
Nu krijgt Holland Houtland de kans de verse start-up verder in de steigers te zetten met de 25.000 euro van Kraak de crisis. “Ondernemersvereniging VNO-NCW, die ook in de jury zat, belde meteen al voor een afspraak.”
Kleinschalig wordt er al gebouwd met biologische grondstoffen zoals hout, hennep en stro. Nap rekent voor dat een eengezinswoning met houtskeletbouw zo’n 0,75 hectare hennep nodig heeft voor de muren en isolatie. Als 3 procent van het grasland, nu in gebruik door veehouders, benut wordt voor hennep, is dat genoeg voor 40.000 woningen per jaar.
“Dat zijn indrukwekkende getallen en het is logisch. Dit willen we op alle agenda’s krijgen. De teelt van grondstoffen komt niet voor in de plannen van de overheid voor een kringlooplandbouw, het gaat alleen over voedsel. Dat is een gemiste kans. Als Nederland in 2050 circulair wil zijn, dan moeten we wel opschieten.”
Holland Houtland hoopt dat de uitkoopregeling van veehouders die nu loopt om de stikstofuitstoot terug te dringen, nog benut kan worden om de omschakeling naar teelt van grondstoffen mogelijk te maken.
Intussen zijn Nap en Van Schaik al bezig om het plan verder te verspreiden. Met bouwers en projectontwikkelaars In Zuidplas bijvoorbeeld zijn ze in gesprek over een nieuwbouwproject van 9000 woningen. “We zijn stiekem al begonnen. De provincie Zuid-Holland heeft ook interesse. We creëren de markt voor hennep, stro, hout en andere gewassen voor de bouw. Met kortere ketens door lokaal geteelde materialen. Deze crisis laat ook het belang daarvan zien. Wij willen de Campina voor de grondstoffen worden.”
Online debat over duurzaamheid en coronacrisis
Trouw en Pakhuis de Zwijger organiseren maandag 18 mei om 18.30 een livecast over het klimaat en de coronacrisis. De gasten zijn: directeur van Urgenda Marjan Minnesma, Derk Loorbach, hoogleraar sociaal-economische transities, Faiza Oulahsen, hoofd klimaat van Greenpeace, klimaatstaker Stijn Warmenhoven, Stijn Nijssen, raadslid VVD Amsterdam en Olof van der Gaag van de vereniging voor duurzame energie NVDE. U kunt via het scherm meeluisteren en praten, aanmelden via www.dezwijger.nl.
Lees ook:
Manifest van 170 wetenschappers: het is een blunder als we niet groener uit de coronacrisis komen
Nu alles stilligt, kunnen we radicaal groen de draad oppakken. Dit bepleiten 170 Nederlandse wetenschappers in een manifest.
