Duizenden dammen kunnen weg. Dat is goed voor forel en zalm, en ook voor de veiligheid van de mens

In 2022 zijn 325 dammen weggehaald uit rivieren in Europa, waarvan acht in Nederland. Niet eerder zijn zo veel onnodige obstakels voor trekvis en vrije doorstroming verwijderd.

Willie Wortel verzint de gekste dingen om vissen veilig over de dam in een rivier te helpen, maar niets werkt echt goed. Totdat Kwik, Kwek en Kwak vragen of die dam niet gewoon weg kan. Even later zwemmen vele vissen vrolijk verder in het vrij stromende water.

Weekblad Donald Duck liet in november zien hoe kinderlijk eenvoudig het werk van Dam Removal Europe kan zijn. “Als je de rivieren weer vol leven wilt hebben, haal dan die dammen weg”, zegt initiatiefnemer Herman Wanningen, directeur van de World Fish Migration Foundation (WFMF).

Meer dan 150.000 obstakels in Europese rivieren hebben geen functie meer, legt Wanningen uit. Maar ze blokkeren wel de stroming van het water en de routes van trekvissen als zalm, zeeforel, rivierprik en aal. “Onze missie is vissen helpen die opgesloten zitten tussen die dammen.”

Snel resultaat

Afgelopen jaar zijn 325 dammen en stuwen verwijderd uit beken en rivieren in zestien Europese landen. Een record sinds de oprichting van Dam Removal Europe in 2014. “Het is dankbaar natuurherstel, ik weet geen andere maatregel die zo snel resultaat oplevert”, zegt Merijn Hougee van het Wereld Natuur Fonds (WWF).

“Dammen houden tegen wat zich anders verspreidt”, legt hij uit. “Als er geen obstakels zijn, zet de rivier in lager gelegen gebieden grind, klei en zand af langs de oevers, waar planten en dieren gebruik van maken. En trekvis als de zalm kan naar hoger gelegen paaigronden zwemmen, wat weer goed is voor de beer die op zalm vist en met zijn uitwerpselen het bos laat groeien.”

De zalm stoot zijn neus

De Europese rivieren hebben ooit vol gezeten met trekvis, maar de biodiversiteit is er hard achteruitgegaan. De populaties zoetwatervissen in Europa zijn sinds 1970 met 93 procent afgenomen, veel meer nog dan de wereldwijde afname met drie kwart, zo bleek drie jaar geleden uit onderzoek van WFMF en WWF aan de hand van de internationale Living Planet Index die het Zoölogisch Instituut in Londen bijhoudt.

In Dam Removal Europe werken zeven organisaties aan het verwijderen van overbodige obstakels die de natuur letterlijk dwars zitten. “Je kunt niet zomaar alle dammen weghalen”, zegt Hougee. Veel grote dammen zijn nodig om het water op diepte te houden voor de scheepvaart of voor energiecentrales. “Wij richten ons, ook vanwege de kosten, vooral op kleine dammen. Daaraan stoot de zalm ook zijn neus.”

Spanje is kampioen dammen weghalen

Met 325 dammen in één jaar begint de verwijdering goed te lopen, stelt Wanningen vast. “Maar we zijn nog lang niet klaar. We gaan naar duizenden per jaar”, voorspelt hij. “Daar is dan wel wetgeving voor nodig, zoals in Spanje, waar de eigenaar wettelijk aansprakelijk is voor het weghalen van een obstakel dat niet meer wordt gebruikt. Spanje is kampioen dammen weghalen; afgelopen jaar zijn daar meer dan 130 dammen verwijderd.”

Die wettelijke ondersteuning is verankerd in de nieuwe Europese natuurherstelwet, waarmee het Europees Parlement en de lidstaten van de unie nog moeten instemmen. Die wet voorziet in 25.000 kilometer aan vrijstromende rivieren, vertelt Hougee. “Dat is niet eens zoveel, maar de wet is wel een aanzet om dammen te verwijderen. Dat moet een standaard zijn van goed watermanagement.”

Een vrij stromende rivier is behalve goed voor de natuur ook veiliger dan een dam waarachter het water zich ophoopt, legt Wanningen uit. “In Letland is vorig jaar een dam doorgebroken door gebrek aan onderhoud. Daardoor kwam plotseling een grote hoeveelheid water vrij, dat is best gevaarlijk.” Als een rivier vrij kan stromen, is er minder kans op overstromingen en droogte, vult Hougee aan.

Waterkrachtcentrales in de Rijn en de Maas

In Nederland zijn vorig jaar acht dammen weggehaald, als onderdeel van beekherstel in de Dommel (Brabant). De meeste stuwen in Nederland reguleren de stand van het grondwater en zijn nog onmisbaar, zegt Hougee. “Maar in de Rijn en Maas liggen een paar waterkrachtcentrales die een verwaarloosbare hoeveelheid energie leveren. In Zweden en Finland worden zulke dammen steeds vaker weggehaald.”

“Het kan niet overal, maar als je alles wat nutteloos is weghaalt, ontstaat er vanzelf discussie over de rest”, constateert Wanningen. “Met voorbeelden van het weghalen van dammen in bijvoorbeeld Spanje en Frankrijk gaan wij naar landen waar dit nog niet gebeurt. In Oost-Europa komt het pas nu een beetje op gang. En we hebben onlangs ook een verzoek om hulp gekregen uit Ethiopië.”

Lees ook:

60.000 dammen en sluizen verhinderen de zwemtocht van de paling

Het Aalbeheerplan uit 2009 werkt niet. Liefst 60.000 sluizen, dammen en andere obstakels hinderen de zwemtocht van de paling door Nederlandse wateren, becijferde Ravon.

Een ‘dramatische’ afname van zoetwatervissen door dammen, stuwen, sluizen en vervuiling

Populaties trekkende zoetwatervissen zijn in vijftig jaar met liefst 93 procent afgenomen in Europa. Wereldwijd gebeurde dat met 76 procent. Ook in Nederland is de zwemroute nog vol hindernissen.

De triomfantelijke terugkeer van de zo gewilde trekvis

Het uitzetten van tachtigduizend jonge elften onder de Waalbrug bij Nijmegen vormt het slotstuk van vier jaar internationale samenwerking in de Groen Blauwe Rijn Alliantie. Komt de trekvis terug in de rivier?