Duinen in plaats van dijken: het succes van een revolutionair experiment bij Petten

Vergeet de Hondsbossche en Pettemer Zeewering. De aardrijkskundeboekjes kunnen worden herschreven. De hoogste zeedijk van Nederland is buiten dienst: want geheel overbodig geworden. Na een paar jaar zandscheppen ligt er inmiddels een imposante duinenrij pal tegen de dijk. Uit onderzoek blijkt dat de nieuw geschapen Hondsbossche Duinen moeiteloos kunnen meegroeien met een stijgende zeespiegel. De duinen kunnen een zeestijging van een meter opvangen.

De ingreep was revolutionair. Nooit eerder is geprobeerd met listige kunstgrepen een compleet nieuw duinlandschap te laten ontstaan. Het was destijds kiezen of delen: óf de zeewering verder versterken, omdat die niet langer voldeed aan de geldende veiligheidsnorm, óf iets heel anders bedenken. Het werden de Hondsbossche Duinen. Waterbouwkundigen en ingenieurs uit binnen- en buitenland komen nu geregeld kijken hoe Nederland op deze unieke manier de kust beveiligt.

Sint Elisabethsvloed

Maar het blijft een ongewoon gezicht: van de aardrijkskundeles weet iedereen nog dat er ooit een robuuste dijk tussen Petten en Camperduin – de Hondsbossche Zeewering – moest worden gebouwd om de zwakke plek in de Noord-Hollandse kust te beschermen. Het was de erfenis van de Sint-Elisabethsvloed in 1421. Bij een storm die gepaard ging met extreem hoog water was toen een enorme hap uit de duinreep geslagen. In 1880 werd er een dijk gebouwd die in de jaren erna almaar breder en hoger moest worden.

Op de oude schoolwandkaarten van uitgever P. Noordhoff te Groningen was de Hondsbossche Zeewering decennialang een zwart streepje in de lange duinreep van Noord-Holland. Anno 2019 ligt die massieve zeewering functieloos in het landschap. Hij zou kunnen worden afgebroken, maar dat wil niemand, de zeedijk is een van de vele monumenten van de Hollandse strijd tegen het water.

Er is in een jaar ruim 35 miljoen kubieke meter zand voor de dijk gestort. In korte tijd is er, op de plek waar eerder de zee begon, een compleet nieuw duinlandschap ontstaan. Vormgegeven door de wind. “Op sommige plaatsen is in enkele jaren 3 tot 4 meter aangroei van zand gemeten”, zegt Sonja Ouwerkerk, projectleider bij Ecoshape, een kennisorganisatie voor waterbouw in de natuur. Ecoshape heeft in de afgelopen jaren intensief onderzoek gedaan naar de effecten van het project bij Petten. Het proces van aangroei en de natuurontwikkeling in het gebied wordt nog steeds nauwlettend gevolgd.

“We willen hier van leren”, aldus Jorg Willems van het hoogwaterbeschermingsprogramma, een samenwerking van de waterschappen en Rijkswaterstaat. “We zijn erg benieuwd hoe dit systeem zich op langere termijn houdt. We moeten tot 2050 in Nederland 1300 tot 1900 kilometer primaire waterkeringen versterken en dan zou het heel mooi zijn als we dat voor een deel met natuurlijke oplossingen kunnen doen.”

Navolging op Texel

Het experiment in Petten krijgt al navolging. Op Texel wordt volop gewerkt aan een soortgelijk project. Daar moet bij de zuidpunt van het eiland de Prins Hendrikzanddijk van de gelijknamige polder worden versterkt. In plaats van dijkverhoging wordt daar 200 hectare nieuwe natuur aangelegd door een nieuw duin te vormen aan de zeezijde van de dijk. De ervaringen bij Petten worden op Texel al toegepast.

Iedereen heeft altijd de mond vol over de zandmotor voor de Zuid-Hollandse kust, zegt Ben Eenkhoorn, ecoloog van het hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier. Hij vindt dat jammer. Bij Petten ligt inmiddels een veel mooiere zandmotor, vindt hij, “want hier ontstaat tegelijk nieuwe ­natuur, namelijk een compleet duinlandschap.” Die zandmotor tussen Hoek van Holland en Scheveningen in Zuid-Holland is een kunstmatig schiereiland waarop wind en getijdestromen zorgen voor een gestage aanvoer van nieuw zand om de kust te beschermen. Het is een experiment met dynamisch kustbeheer, waarbij natuurlijke processen worden benut om stranden en duinen op een veilige breedte te houden.

Inwoners van Petten en de dorpen achter de Hondsbossche en Pettemer Zeewering waren aanvankelijk bang dat de zandmassa zou leiden tot overlast. Er werden meters geplaatst om het stuifzand te meten. Maar een aantal is na een tijdje al verwijderd. Omdat er weinig of niets werd gemeten. Voor de natuurliefhebber is er wel wat veranderd. Op de vroegere strekdammen van de zeewering leefden veel scholeksters en steenlopers. Die vogels zijn hun leefomgeving kwijt. Een deel is uitgeweken naar meer noordelijk gelegen strekdammen.

Speciale eilandjes

Ecoloog Eenkhoorn hoopt dat er andere natuur voor terugkomt. Voor een deel lijkt dat al te lukken: in De Putten, een nat gebied van Natuurmonumenten in de Harger- en Pettemerpolder net achter de zeewering, zijn tegelijk met de duinaanleg speciale eilandjes gemaakt voor broedvogels. Het effect is spectaculair. Afgelopen zomer werden er 3400 broedparen van de bedreigde grote stern geteld, maar ook de dwerggans, de bontbekplevier, tureluur, kokmeeuw en visdief worden er gezien. Eenkhoorn: “Er is natuur weggenomen, maar daar staat tegenover dat de twee grote duinmassieven in Noord-Holland nu weer met elkaar zijn verbonden.”

De ontwikkeling van de natuur ín de nieuwe duinen heeft tijd nodig. Er is enige discussie of het zinvol is om zaden uit andere duingebieden in de Hondsbossche Duinen te brengen. “Het uitgangspunt is eigenlijk dat we de natuur zijn werk willen laten doen”, zegt Ouwerkerk van Ecoshape. “We zijn daar nog niet uit.” Doordat bij de oude zeedijk in overleg met de Vlinderstichting is gekozen voor natuurlijk beheer komen daar nu al ruim negentig soorten planten voor, zoals de zeldzame zeealsem en zeevenkel.

Lees ook:

Nieuwe kust bij Petten kent alleen maar winnaars

November 2014: de zeehonden hebben het nieuwe strand bij Petten al gevonden. Er liggen er zeker vijftig, terwijl enorme sleephopperzuigers het zand uitbraken en bulldozers bezig zijn met de vormgeving van wat straks de mooiste kust van Noord-Holland moet worden.

De Hondsbossche Zeewering, een dijk met een roemrucht verleden

Kilometers vreten is niet altijd voor iedereen weggelegd; naar buiten gaan wel. Monica Wesseling verkent ommetjes die perfect bereikbaar zijn met openbaar vervoer. Weergaloze tochtjes van luttele kilometers.

Weg met die saaie kust, zegt de landschapsarchitect

De mensenhand is onontbeerlijk in de verdere vormgeving van Nederland. Nodig om natuur, milieu, landschap en veiligheid te verzoenen, meent landschapsarchitecte Yttje Feddes. In het Jaar van de Ruimte (*2015) buigt ze zich met andere deskundigen en ‘ieder die dat wil’ over de inrichting van Nederland. Haar handen jeuken om de saaie lijn langs de Noordzee te veranderen in een kust die meer “meebeweegt met de dynamiek van het water”.

Met het basalt verdwijnen ook de steenlopers

In 2015 moet de kust ter hoogte van de Hondsbossche en Pettemer Zeewering ‘klimaatbestendig’ zijn. Het Hoogheemraadschap zet in op versteviging met zand. ‘Maar daarmee verdwijnt unieke Nederlandse rotsnatuur’, zeggen vogelonderzoekers Hans Roersma en Nelly van Brederode.