Tradities bepalen de omgang met dieren. Daar hoort discussie bij. Dus krijgt de haan die met Kallemooi in de mast wordt gehesen, tegenwoordig een webcam mee.
De schaapherder die precies weet waar en wanneer zijn kudde de heide moet begrazen voor de gewenste landschapsontwikkeling. Duivenliefhebbers die de intensiteit van zonnevlammen in de gaten houden, omdat die het magnetisch veld van de aarde en dus het navigatievermogen van hun postduiven beïnvloeden.
Zie de toewijding van de beoefenaren van tradities met dieren, zoals die ook spreekt uit foto’s, filmpjes en voorwerpen die voor de tentoonstelling Dier, Mens & Traditie in het Natuurhistorisch Museum Rotterdam zijn bijeengebracht. Een tentoonstelling over ‘liefdevolle relaties tussen mens en dier’, heel anders dan de ‘fatale onderlinge botsingen’ waarvan zo vaak sprake is, aldus de museumdirectie.
Maar dat wil niet zeggen dat er helemaal niets botst. Dierenliefde, dierenwelzijn en dierenbescherming kunnen elkaar versterken, maar soms ook behoorlijk schuren. Als het over dieren gaat, is discussie nooit ver weg. In de expositie is dan ook een Dialoogtafel ingericht, waar bezoekers met elkaar in gesprek kunnen aan de hand van vragen als ‘is een koeienshow respectvol voor de koe?’ of ‘mag je een zweep gebruiken bij het trainen van paarden?’.
Duikers paraat bij jaarlijkse hondenzwemming
“Die dialoog is de leidende gedachte achter de expositie. Het maatschappelijk debat over het dier wordt soms nogal eenzijdig gevoerd, met veel aannames en weinig kennis van zaken”, zegt Jet Bakels, een antropoloog gespecialiseerd in mens-dierrelaties en wetenschappelijk medewerker van Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland, dat de expositie samen met Het Natuurhistorisch organiseert. “Hier laten onder meer duivenmelkers, valkeniers en ruiters hun passie voor dieren zien, en hoe ze proberen het welzijn van de dieren te verbeteren. Daartoe uitgedaagd door veranderende opvattingen, wettelijke voorschriften of kritiek van buiten.”
Zo wordt er rond de zangvogelwedstrijden die met name bij Surinamers populair zijn, gewerkt aan een registratiesysteem dat moet uitsluiten dat de twatwa’s, rowties en picolets in het wild gevangen worden. Als de haan tijdens de viering van Kallemooi op Schiermonnikoog traditioneel voor drie dagen in een mand hoog aan een mast verdwijnt, wordt hij onderzocht door een dierenarts, krijgt hij voedsel en water mee, en wordt hij in de gaten gehouden via een webcam. Bij de jaarlijkse ‘hondenzwemming’ in België, waarbij een meute honden de rivier de Leie oversteekt, staan tegenwoordig zowel duikers als gedragstherapeuten paraat.
Wat de waarde van zulke tradities voor mensen is, kan elke beoefenaar toelichten. “Voor veel mensen is het een levensinvulling”, zegt Shirley Jaarsma, curator van de expositie en bioloog in Het Natuurhistorisch. “Het zijn stuk voor stuk enorm veeleisende hobby’s. Er komt veel kennis en kunde bij kijken. Mensen bouwen een hechte band op met hun dieren en weten alles van hun karakter en gedrag.”
Volgens Bakels verrijken de tentoongestelde vormen van immaterieel erfgoed de omgang tussen mens en dier. “Het levert respect op voor de vermogens van dieren, of dat nu de snelheid van een jachtvalk is of het leervermogen van een hond. Daarmee ontstaan andere ideeën over dieren. Wat schuilt er allemaal in zo’n dier?”
Wat de dieren er zelf aan hebben, is lastiger te beantwoorden. “Over het algemeen is het wel zo dat ze goed worden verzorgd en bij zo’n hondenzwemming is het overduidelijk dat de honden plezier hebben”, zegt Jaarsma. “Als je dieren niet goed behandelt, kun je ook niet met ze samenwerken. Wat van de dieren gevraagd wordt, zoals het zingen van zangvogels, ligt vaak ook in het verlengde van hun natuurlijke gedrag.”
Een paardloze samenleving
Maar niet altijd. Paarden zouden ‘van nature’ geen ruiters dragen of wagens trekken. “Dat is zo, maar ruiter- en draafsport is al wel heel lang een onderdeel van onze cultuur”, zegt Bakels. “Je kunt het verbieden, maar dan moeten we wel goed de consequenties doordenken. Zouden we dan nog paarden houden? Uiteindelijk kies je dan voor een paardloze samenleving.”
Bij al die tradities gaat het initiatief uit van de mensen, de dieren moeten meedoen omdat wij dat willen. Jaarsma: “Maar dat wil niet zeggen dat het daarmee noodzakelijkerwijs een kwestie van dwingen wordt.” Bakels: “Het gaat er vaak om een dier te verleiden om mee te doen, om het samenspel tussen mens en dier.”
Toen in juni de nieuwe Wet dieren in de Eerste Kamer werd aangenomen, leidde dat tot commotie: strenge eisen op het gebied van huisvesting zouden een einde maken aan het houden van huisdieren zoals we dat gewend zijn. Minister Schouten komt nog met een juridische analyse van de gevolgen van de wet, maar huisdierbezitters hoeven zich waarschijnlijk weinig zorgen te maken, klinkt het nu. “Het zal toch met name over de veehouderij gaan”, verwacht Bakels. “Ook de beoefenaren van deze tradities zien met die wet geen grote bedreiging op zich afkomen. Aandacht voor de huisvesting van dieren is alleen maar goed. Zo worden stallen nu al omgebouwd zodat paarden niet meer alleen, maar bij elkaar staan.”
Rouwende apen
De wet geeft wel aan dat het denken over dieren verschuift. “Dat komt vooral door nieuwe wetenschappelijke inzichten”, denkt Jaarsma. “We weten nu bijvoorbeeld dat apen rouwen. Dieren ervaren emoties; er gaat meer in ze om dan we lange tijd dachten.”
Tradities, gewoonten en gebruiken schuiven daarin mee. “Het woord ‘traditie’ komt van het Latijnse tradere, dat zoiets als overleveren of doorgeven betekent”, zegt Bakels. “Het is een raar idee dat er een kaasstolp over een traditie heen moet en er nooit iets aan zou mogen veranderen.”
Zo is het rapen van kievitseieren inmiddels verboden, maar de ‘veldkennis’ van de eierzoekers komt nu van pas bij de monitoring en bescherming van weidevogels. “Zo transformeren tradities en blijven ze relevant”, zegt Bakels. “Bovendien komen er ook nieuwe tradities met dieren bij: denk aan de jaarlijkse Tuinvogeltelling. Er is nu ook een Bijentelling.”
Waarom zoeken we toch telkens de dieren op om ze te incorporeren in onze hobby’s en activiteiten? “Tja, dat is de mens eigen”, zegt Bakels. “We beperken ons niet tot onze eigen soort. Dieren oefenen een enorme aantrekkingskracht op ons uit. Ze hebben ons altijd begeleid in onze levens, ze zijn altijd bij ons geweest. We hebben een diepe behoefte aan contact met dieren.”
De expositie ‘Dier, Mens & Traditie’ is tot 30 januari 2022 te zien in het Natuurhistorisch Museum Rotterdam.
Lees ook:
Hoe moeten we denken over dieren?
Hoe verhouden we ons tot dieren en hoe gaan we met ze om? Welke denkers kunnen ons helpen om antwoord op die vragen te vinden? In de vijfdelige serie ‘Denken over dieren’ stellen we de belangrijkste dierethici voor. In de eerste aflevering: Peter Singer en Tom Regan.
Ziet u uw trouwe hond ook als medeburger? Deze filosofen vinden het hoog tijd
Hoe verhouden we ons tot dieren en hoe gaan we met hen om? In de vijfdelige serie ‘Denken over dieren’ stellen we de belangrijkste denkers voor die kunnen helpen een antwoord te vinden op die vragen. In de tweede aflevering: filosofen-echtpaar Sue Donaldson en Will Kymlicka.
