Het plan voor de Grote Groene Muur in de Sahel is opgegeven. Wat wél moet lukken: van 100 miljoen hectare uitgeputte grond weer akkers en bossen maken. ‘We weten nu beter hoe het moet.’
De Sahel, van Senegal tot Djibouti, 8000 kilometer van West-Afrika naar Oost, kampt met een keur aan immense problemen: de woestijn rukt op, landbouwgronden zijn uitgeput, er is een grote werkloosheid onder jongeren, enorme armoede, veel honger, een sterke bevolkingsgroei, klimaatverandering, regionale conflicten en oprukkend jihadisme.
In 2007, misschien nog wel iets eerder, werden de contouren van een deel van deze problemen al zichtbaar. Bovenaan de agenda stond toen de aanpak van de verwoestijning, de steeds groter wordende Sahara, die tot staan moest worden gebracht. De oplossing: bouw een grote groene muur van Oost- naar West-Afrika door over een breedte van 15 kilometer bomen te planten over al die duizenden kilometers. Miljarden dollars waren ervoor uitgetrokken.
Zoveel jaar later zijn de problemen verveelvoudigd en veel groter geworden. Wat ging er mis?
“Bomen planten in gebieden waar per jaar hooguit 300 tot 400 millimeter water valt, bleek niet de oplossing. Hooguit 20 procent van de aanplant overleeft het. Als al die stekjes en zaadjes, die sinds 1980 in de Sahel zijn geplant, nu bomen waren, stond er een bos zo groot als de Amazone.” Aan het woord is Chris Reij, senior-consultant bij het World Resources Institute in Washington, werkend vanuit Nederland. Al decennia houdt hij zich bezig met vergroening van uitgeputte grond, of zoals dat zo mooi heet: regeneratie van land.
Elvis Paul Tangem is de coördinator namens de Afrikaanse Unie van het initiatief voor de Grote Groene Muur voor de Sahara en de Sahel. Vanuit de hoofdstad van Ethiopië, Addis Abeba, legt hij uit dat de afgelopen tien jaar veel is geleerd van de gemaakte fouten. “We weten nu beter hoe we tot 2030 zo’n 100 miljoen hectare kunnen vergroenen.”
Volgens een recent rapport van de VN Conventie voor de Bestrijding van Woestijnvorming is tot nu toe hooguit 18 miljoen hectare gerealiseerd. Reij noemt dat getal discutabel. Dus moet er de komende tien jaar elk jaar tussen de 8 en 9 miljoen hectare grond tot leven worden gebracht. Het lijkt welhaast een onmogelijke opgave.
Boomwortels laten zitten
Toch zijn beide mannen optimistisch. Er zijn de afgelopen jaren diverse voorbeelden ontstaan hoe het wel kan. “In Niger, in het centrale deel van het land, heeft de laatste dertig jaar een grootschalige vergroening plaatsgehad. Het gaat om een gebied van 5 miljoen hectare, dat groter is dan Nederland; daar zijn 200 miljoen bomen bijgekomen zonder dat er één is geplant”, zegt Reij. “Ik ben er in 2004, na tien jaar afwezigheid, op werkbezoek geweest en stond paf over de verandering in Niger. We hebben het toen met satellietbeelden gecheckt en we constateerden dat stilletjes sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw 5 miljoen hectare is vergroend.”
Het geheim van dit wonder? “Natuurlijke regeneratie van bomen en struiken”, concludeert Reij. Hij heeft dit proces later ook in andere delen van Afrika gezien, zoals in Mali en Malawi. In grote delen van Niger kapten boeren in de vorige eeuw tijdens extreme droogteperiodes complete bomen voor brandhout. Het land verdorde en oogsten verpieterden. Ondergronds zijn er dan nog steeds wortelstelsels. Boeren begrepen dat ze bomen nodig hebben. “Bomen leveren schaduw op, takken om te snoeien voor brandhout om mee te koken, bladeren dienen als veevoer en mest en de wortels van bomen houden water vast in de grond en nemen stikstof uit de lucht op”, legt Reij uit.
Die boeren, zo vertelt hij, gingen geen bomen planten, daar hadden ze het geld niet voor, maar beschermden wel de wortels van oude gekapte bomen en lieten die weer tot stammen, takken en bladeren groeien. Zo zijn in die jaren miljoenen bomen en struiken weer tot leven gekomen. “De impact op de bodemvruchtbaarheid was enorm, ook op het lokale klimaat. De graanoogst is daar met een half miljoen ton per jaar gestegen en dat is voldoende om twee miljoen extra monden te voeden. Bovendien zagen we een positieve invloed op de biodiversiteit.”
Zonder menselijke interventie
Paul Tangem is ook enthousiast. “Geef de natuur een kans het zelf te doen. Alleen als het nodig is verzamelen we zaden van hoge kwaliteit bij lokale boeren om die te planten in droge uitgeputte gebieden. De sleutel tot vergroening is regeneratie van gedegradeerd land zonder menselijke interventie. Het enige dat boeren moeten doen, is de natuur beschermen en haar gang laten gaan.” Volgens Tangem zit die kennis ook bij boeren. “Dat moeten we dus stimuleren, technisch ondersteunen en zo nodig financieren.”
Eenzelfde ervaring heeft Reij in Senegal. Het is wel het enige Afrikaanse land in de Sahel-gordel dat nog steeds op grote schaal bomen plant. “Er wordt daar gewerkt aan dat oude idee van de Groene Muur in het noorden van Senegal tegen de woestijn aan. Tegelijkertijd zie je dat in de rest van het land veel bomen worden gekapt, meer dan er via aanplant bijkomen. Je moet uit een ander vaatje gaan tappen. Bescherming van weer opkomende wortels, met groen boven de grond, bleek ook hier veel effectiever.” Een voorwaarde om de bescherming van bomen in stand te houden, is het eigendom ervan goed regelen, stelt Reij.
Het plan van de Groene Muur, van een 8000 kilometer langgerekt bos, tegen de oprukkende woestijn in de Sahel, is inmiddels opgegeven. Het gaat er nu om verdorde uitgedroogde grond waar weinig voedingsstoffen meer in zitten weer tot leven te brengen en de natuur een kans te geven: vergroening dus.
Voor de implementatie van deze strategie is op 11 januari van dit jaar in Parijs een internationale bijeenkomst geweest onder de noemer One Planet Summit. Donorlanden hebben voor de komende vijf jaar 14 miljard dollar toegezegd om die vergroening van de Sahel te realiseren. Reij is sceptisch of al dat geld er komt. “Geld is niet zaligmakend. De huidige strategie van natuurlijke regeneratie van bomen en struiken is niet duur, boeren hebben hier een belang bij en zij moeten het doen”, zegt Reij. Tangem verwacht, gezien de toezeggingen, dat die miljarden wel op tafel komen. Hij eist van de 21 betrokken Afrikaanse landen nationale actieplannen. “De essentie daarvan is: donorgeld gaat naar het veld. Het zijn de boeren die het moeten doen. Met kantoren lukt het niet”, zegt Tangem nuchter.
Toverstokje voor veel problemen
Met die 14 miljard dollar is vanuit Parijs ook de opdracht meegegeven om vijftien van de zeventien duurzaamheidsdoelen te halen in de landen van de Sahel. Is dat niet een beetje te veel gevraagd? De aanpak van de woestijnvorming was de afgelopen jaren al moeilijk genoeg. Tangem lacht hartelijk aan de telefoon in Addis Abeba. “Nee”, zegt hij vol overtuiging. “Het grijpt allemaal op elkaar in. Als we 100 miljoen hectare grond, waarvan het meeste landbouwgrond is en een deel bos, kunnen herstellen, dan slaan we velen slagen tegelijkertijd.”
Hij begint aan een lange opsomming van de voordelen. Vergroening is het beste medicijn tegen de verwoestijning. Het brengt vruchtbare landbouwgronden terug. Dit heeft onmiddellijk impact op de klimaatopwarming. Er is voor heel veel boerenfamilies weer een beter inkomen. 80 procent van de inwoners van de Sahel leeft van de grond. Het bestrijdt armoede en daarmee ook honger. De kwaliteit van voedsel neemt toe en dat is gezonder voor mensen. Er is meer geld om kinderen naar school te sturen. De biodiversiteit van planten, insecten, reptielen, vogels en andere dieren neemt door die vergroening toe.
Ook conflicten, waar Mali, Burkina Faso, Niger, Tsjaad, Zuid-Soedan, Ethiopië en Soedan door geteisterd worden, nemen volgens Tangem dan af. Nu er is er veel strijd gaande tussen diverse volken over het gebruik van de steeds schaarser wordende vruchtbare grond. Meer landbouwarealen van goede kwaliteit en groene weiden voor grazend vee doet die druk afnemen tussen de verschillende populaties die vroeger wel met elkaar in vrede leefden.
Ook de jihadistische terreur van aan IS en Al Qaida gelieerde groepen in die regio, zal naar zijn verwachting dalen. Werkloze jongeren zullen er dan eerder voor kiezen boer te worden in plaats van jihadstrijder. Migratie naar bijvoorbeeld de Europese Unie wordt eveneens minder urgent als bewoners van de Sahel in hun eigen inkomen kunnen voorzien.
“Herstel van landbouw en ecosystemen in de Sahara en de Sahel is het toverstokje om al die andere problemen aan te pakken. Met deze strategie kunnen we die duurzaamheidsdoelen halen”, zegt Tangem vol vertrouwen.
“Het duurzaam gebruik van het land door vergroening zal in ieder geval de levens van veel arme mensen verbeteren”, constateert Reij nuchter.
Oneline klimaattop
Begin deze week heeft er op initiatief van Nederland een online klimaattop plaatsgehad met wereldleiders als bondskanselier Angela Merkel van Duitsland en de secretaris-generaal van de Verenigde Naties, António Guterres. Hier is besproken hoe steden klimaatbestendiger kunnen worden ingericht. Maar ook hoe landbouw beter kan anticiperen op de opwarming van de aarde. Een onderwerp dat inhaakt op de vergroening van de Sahel. Als donorland draagt Nederland een fors bedrag bij aan het weer levensvatbaar maken van uitgeputte grond in de Sahel.
Lees ook:
Megadam Guinee bedreigt drasland in centraal Mali.
Het aanplanten van bourgou, riviergras, gaat de verdroging van de wetlands in Centraal-Mali tegen. Maar nu wordt de binnendelta van de Niger bedreigt door een dam.
