De strijd tegen wolkenfabriek Tata Steel

Omwonenden strijden rondom staalfabriek Tata voor een gezondere leefomgeving. Het is David tegen Goliath, of eigenlijk twee Goliathen. ‘De overheid beschermt burgers onvoldoende.’

Met terugwerkende kracht kan Sanne Walvisch zich er schuldig over voelen. Ze ging met haar jonge kinderen veel spelen bij ‘Een zee van staal’, een beeldenpark in de duinen bij Wijk aan Zee. Reikte ze een appeltje aan, zonder eerst de handen te wassen. Achteraf misschien niet handig, gezien de nabijheid van staalfabriek Tata. Maar Walvisch was zich toen nog niet bewust van de omvang van de vervuiling van het industriecomplex.

Dat bewustzijn kwam in 2018, toen Walvisch en haar gezin zo’n vier jaar in Wijk aan Zee woonden. Grafietregens daalden neer vanaf Tata op de omliggende woonwijken. De uitstoot kwam vrij bij het verwerkingsproces van slak, een bijproduct in de staalproductie. Ouders van jonge kinderen maakten zich zorgen en wilden weten wat er allemaal in die grafietregen zat. Het RIVM zocht het uit: zware metalen en pak’s, zeer giftige chemische stoffen. Schadelijke troep die een gezondheidsrisico voor jonge kinderen oplevert.

Zo ontstond Frisse Wind.Nu!, een actiegroep van ouders in de omgeving van Tata. Walvisch is één van de twee bestuursleden. Frisse Wind deed collectief aangifte tegen de fabriek, met advocate Bénédict Ficq, namens 1100 omwonenden en tien stichtingen. Begin dit jaar liet het Openbaar Ministerie (OM) weten strafrechtelijk onderzoek te gaan doen naar de vervuiling door Tata, voor “het opzettelijk in gevaar brengen van de openbare gezondheid”. Die aanpak is de jury van de Duurzame 100 opgevallen, het burgerinitiatief belandde in één keer op plaats 2 in de lijst.

Lichtjes kijken bij de wolkenfabriek

Walvisch kwam zo’n acht jaar geleden wonen in Wijk aan Zee, een klein dorp pal achter de Noordzee en pal naast de fabriek. “We woonden in een relatief kleine stadswoning in Haarlem. We zochten een groter huis en kwamen al veel op het strand, mijn man is een fanatieke kitesurfer. We zagen dit huis”, wijst Walvisch om zich heen in de sfeervolle jaren woning uit 1904, “en waren meteen verliefd.”

Het was niet dat Walvisch geen idee had van het naastgelegen industrieterrein van een van de grootste staalproducenten van Europa. “Ik ben opgegroeid in de regio Kennemerland. Het is een icoon, ik vind het ook een machtig industriecomplex. Als tiener gingen we ’s avonds lichtjes kijken bij de ‘wolkenfabriek’. Voordat we hier kwamen wonen, heb ik geïnformeerd. We wisten dat er soms stof- en stankoverlast is, dat weet je als er een fabriek staat. Maar ik ben toch naïef geweest.”

Dat veranderde na 2018. “We kwamen erachter hoe ernstig de situatie was. Hoe meer ik me erin verdiepte, hoe actiever ik werd.” Walvisch, eerder digitaal strateeg in de media, zette met medestanders Stofmelder op, een online platform voor meldingen. Begin 2021 volgde stichting Frissewind.Nu! De organisatie wil de onzichtbare uitstoot van Tata Steel zichtbaar maken en op die manier zoveel mogelijk druk uitoefenen op het maatschappelijk debat, via online media en contact met journalisten en politici. Dit voorjaar installeerde het initiatief webcams die 24 uur per dag de activiteiten rond de fabrieken en pijpen op het Tata-terrein registreren. Zo zijn de dagelijkse ‘incidenten’, zoals plotse zwavel- en roetstofwolken, brandjes, fakkels en zelfs explosies voor iedereen direct waarneembaar via een livestream.

Er gaan meer mensen dood aan kanker dan elders

Met de rookgordijnen vanuit het industrieterrein is Linda Valent al veertien jaar bekend, letterlijk en figuurlijk. Valent woont sinds twintig jaar in het dorp en zit vanaf 2008 in de Dorpsraad Wijk aan Zee, dat ook de top van de Duurzame 100 haalde (plaats 16). In dat jaar kreeg zij de op handen zijnde vergunning voor de staalfabriek, toen nog Corus, onder ogen en schrok van de toegestane uitstoot van schadelijke stoffen. Het tv-programma Zembla besteedde hier aandacht aan. Het was aanleiding voor vragen in de Tweede Kamer en onderzoeken naar de vervuiling van de staalfabriek.

Toen werd al duidelijk: rond het complex gaan meer mensen dood aan kanker dan elders. Valent zit inmiddels diep in de materie en weet moeiteloos de rapporten op te sommen en wat daar vervolgens mee gebeurde. “Onderzoeken belandden soms doelbewust in een diepe la. De provincie wist bijvoorbeeld destijds al dat 89 procent van het lokaal uitgestoten fijnstof in de omgeving afkomstig is van het hoogoventerrein. Daar is niets mee gedaan. Onderzoek over het meer voorkomen van longkanker in de omgeving werd in die tijd door de GGD afgedaan met: er wordt hier meer gerookt. Tegenwoordig brengt de GGD de uitstoot wel in verband met het Tata-terrein en we weten nu ook dat de metingen van pak’s honderden keren hoger uit blijken te vallen dan wat Tata zelf opgaf.”

Valent kan tientallen van dit soort voorbeelden geven. “Het is een strijd van David tegen twee Goliathen: het bedrijf en de overheid.” In het veertien jaar lange gevecht voor een gezondere omgeving vindt Valent dat misschien nog wel de grootste teleurstelling. “De overheid beschermt de burger onvoldoende en doet vooral wat het bedrijf wil. De Dorpsraad is een andere organisatie dan Frisse Wind. Wij gaan de dialoog aan, zitten in allerlei klankbordgroepen, kaarten dingen aan. Maar te vaak nog stuiten we op leugens en ondeugdelijke vergunningen. Frisse Wind brengt twee game changers”, constateert Valent. “De aangifte en de camera’s.”

‘Ook werknemers maken zich zorgen’

Valent kwam net als Walvisch niet onwetend in het dorp achter de duinen wonen. “We woonden in Amsterdam, ik werkte hier en we kwamen al vaak op het strand om hard te lopen. Toen we hier net zaten, bleek de stankoverlast ’s nachts groter dan overdag, dan is er minder wind en misschien meer uitstoot, dat wist ik niet.”

In het dorp is geen tweedeling tussen actievoerders of bezorgde burgers aan de ene kant en werknemers van de industrie aan de andere kant. “Niet iedereen zal blij met ons zijn. Maar ook werknemers maken zich zorgen om hun gezondheid en die van hun kinderen, en dat geldt ook voor oud-werknemers die inmiddels vanwege hun gezondheid verhuisd zijn”, stelt Valent.

Frisse Wind en de Dorpsraad zijn niet uit op de algehele sluiting van Tata. Wel moeten de meest vervuilende onderdelen, de kooksfabrieken, zo snel mogelijk sluiten. Soms worden de actievoerders op sociale media wel geframed, alsof ze het bedrijf de nek om willen draaien.

De Dorpsraad ziet een kleinere, groenere producent van hoogwaardig staal voor zich. Het kwalitatief goede staal waar Tata de concurrentie mee aan kan, daar is toekomst voor. De rest van de – meer laagwaardige – vuilere productie zou moeten stoppen. “De invulling van banen zal sowieso veranderen”, denkt Valent. “Er zijn ook heel veel technische mensen nodig voor de energietransitie.”

Wat de overheid nu zou moeten doen is duidelijk, zegt Valent. “Kneiterharde voorwaarden stellen aan Tata, voordat subsidie wordt gegeven. Want een directe vermindering in schadelijke uitstoot is hard nodig voor de gezondheid, maar ook voor milieu en klimaat. We hebben eigenlijk nog helemaal niks als de overheid niet ingrijpt.”

Alle verhalen en achtergronden over de Duurzame 100 van 2022 zijn hier te vinden.