De natuur op Madagaskar is uniek, maar een uitstervingsgolf dreigt

De ringstaartmaki met zijn zwart-witgestreepte staart en grote ­onschuldige ogen kreeg door de Madagaskar-tekenfilms van Disney grote bekendheid. Maar de ringstaartmaki staat ook als bedreigd op de rode lijst van de internationale organisatie voor natuurbeheer, IUCN. Zijn leefgebied in het zuiden van Madagaskar is de afgelopen decennia gehalveerd.

De natuur op het eiland, iets ten oosten van het Afrikaanse vasteland, is uniek. Zo’n 90 procent van de diersoorten komt alleen daar en nergens anders voor. Het is beroemd om zijn half­aapjes, de maki’s, ook wel lemuren genoemd. Maar de ongerepte regenwouden verdwijnen in hoog tempo. Veel zoogdieren staan op de rand van uitsterven.

Nog 104 soorten maki’s uit Madagaskar staan op de rode lijst, waaronder 33 die ernstig bedreigd zijn in hun voorbestaan in het wild. Het betekent dat ze bijna zijn uitgestorven, zoals de gouden bamboemaki, waarvan er nog minder dan 250 over zijn in het oerwoud.

“Ik wil niet pessimistisch zijn, maar het ecosysteem in Madagaskar snelt naar een complete ineenstorting”, zegt Luis Valente, als evolutionair bioloog verbonden aan het Naturalis Biodiversity Center in Leiden en de Universiteit Groningen. Hij onderzocht met een team van biologen en paleontologen de evolutiegeschiedenis op Madagaskar.

De wetenschappers ontwikkelden een methode om te berekenen hoe lang het zou duren voordat de biodiversiteit op Madagaskar zich kan herstellen. Niet dat uitgestorven soorten terugkeren, maar wel dat nieuwe soorten ontstaan. Voor de dertig soorten zoogdieren die sinds de komst van de mens zijn uitgestorven, schat hij dat er drie miljoen jaar nodig is om weer dertig nieuwe soorten terug te krijgen. Hij noemt dat de ‘hersteltijd van de natuur’. Met zijn team publiceerde hij de onderzoeksresultaten deze maand in Nature Communications.

De olifantsvogel is niet meer

Sinds de komst van de mens zo’n 2500 jaar geleden op het eiland zijn 30 van 249 zoogdieren uitgestorven. “Het zijn vooral de grote beesten die het loodje hebben gelegd, zoals drie soorten dwergnijlpaarden en reuzelemuren. Ook de olifantsvogel is in deze periode verdwenen”, legt Valente uit. Nu zijn er nog 219 zoogdieren over, waarvan er 120 worden bedreigd met uitsterven. Hieronder zijn verschillende vleermuissoorten, maar ook een deel van de 31 soorten tenreks, die lijken op egeltjes of ministekel­varkens.

“Madagaskar kent een enorme diversiteit aan beesten. Het aantal soorten dat is uitgestorven door de komst van mens valt mee als je het vergelijkt met Nieuw-Zeeland, waar sindsdien 50 procent van alle vogelsoorten zijn uitgestorven en de rest nu wordt bedreigd in zijn voortbestaan. Veel eilanden zijn de laatste paar honderd jaar alle soorten kwijtgeraakt. Dus in dat opzicht doet Madagaskar het nog niet zo slecht.”

Dat op het eiland het massale uitsterven tot nu toe is uitgebleven, heeft te maken met de omvang, de enorme bossen en de grote diversiteit waarbij sommige soorten alleen maar leven in heel kleine gebieden, zoals op een berghelling. De natuur is eeuwen ongerept gebleven, waardoor er nog elk jaar veel nieuwe soorten halfapen, kleine zoogdieren, kikkers en reptielen worden ontdekt.

Volop risico’s

Het klinkt paradijselijk, maar daarmee kan het dus snel gedaan zijn. Nieuw ontdekte soorten staan meestal onmiddellijk op de rode lijst, waarvan een deel meteen als bijna uitgestorven. “Tenreksoorten hebben een microleefgebied, als je dat vernietigt, is het gedaan met de soort. Zo kan er een toeristenresort aan de kust worden gebouwd, waardoor een tenreksoort meteen uitgestorven is.”

Risico’s zijn er volop. De bebouwing van steden en dorpen rukt op, nieuwe wegen doorkruisen natuurgebieden, bossen worden platgebrand voor akkerland, de jacht op maki’s om ze eten neemt toe, de klimaat­opwarming is een grote bedreiging en ook milieuvervuiling eist haar tol. Bioloog Valente vreest voor een versneld uitsterven van soorten, wat dan weer een nieuwe versnelling met zich meebrengt. En dan is er geen weg meer terug.

“In Nederland was de wolf honderden ­jaren lang verdwenen, maar keerde via Oost-Europa toch weer terug. Het leefgebied van de wolf beslaat heel Eurazië, maar de soorten die op Madagaskar leven kunnen niet vanuit Afrika worden aangevuld, omdat ze daar niet bestaan.” Uitsterven op dit enorme eiland, iets groter dan Oekraïne, is definitief.

Valente waarschuwt: als die 120 bedreigde zoogdieren er niet meer zijn, dan duurt het 23 miljoen jaar totdat er weer evenveel soorten zijn als 2500 jaar geleden. En dan is er ook nog een disclaimer. Herstel van soorten gaat niet lukken met de aanwezigheid van de mens, zoals die nu met de natuur en de aarde omgaat. Ook niet als er nog eens vele miljoenen jaren bij worden opgeteld.

Zware waarschuwing

Deze sombere wetenschappelijk onderbouwde boodschap is niet het einde van ­Valentes verhaal. “Ons onderzoek is een zware waarschuwing aan de mensheid, maar er zijn nog kansen om het ecosysteem van Madagaskar te redden van de ondergang. We moeten dan wel vanaf nu echt werk maken van natuurbescherming daar en dat kan het straatarme land Madagaskar niet alleen doen en al helemaal niet zelf ­betalen.”

De regering daar beseft volgens hem wel dat er iets moet gebeuren. Er zijn ook gebieden als natuurparken aangewezen, maar controle en toezicht zijn er nauwelijks. Daardoor verdwijnt steeds meer bosgebied en wordt stropen voor bushmeat, wildedierenvlees, niet aangepakt.

Valente snapt dat de bevolking van het land iets anders aan het hoofd heeft. De meesten zijn bezig om van dag tot dag eten op tafel te krijgen en hebben geen benul van de met uitsterven bedreigde dwergmuis­maki’s, de indri lemuur, de marterachtige fossa, de tenreks, vleermuizen en de zeven bijzonder baobab soorten die alleen op Madagaskar voorkomen. “Mensen daar zitten zelf in de overlevingstand.”

Een onderdeel van natuurbescherming moet volgens Valente dan ook het verhogen van de levensstandaard zijn, anders gaat het niet werken, dan pas kan de bedreiging van de natuur afnemen.

Lees ook:

Madagaskar, mysterieus eiland van baobabs en lemuren.

Madagaskar is niet eenvoudig te bereizen. Maar wie zich eraan waagt, maakt wel iets mee, ontdekte Zuidelijk Afrika-correspondent Niels Posthumus. Vijf hoogtepunten van het immens grote eiland.

Vijf nieuwe mini-kikkers op Madagaskar ontdekt

Ze heten Mini Mum, Mini Scule en Mini Ature. De Mini’s zijn een hele nieuwe minuscule kikkersoort, met drie ondersoorten. Ontdekt op Madagaskar door een Duitse onderzoeker, Mark Scherz.