De meest gevreesde zwam ter wereld rukt op, ook in Nederland

Op dit moment boren ze zich overal in Nederland de grond uit. Eerst als een wit puntje, daarna een soort bolletje, met een randje omhooggeduwde aarde eromheen. Een dag later is het al een echte paddenstoel, matglanzend groen-geel, soms wat bleker aan de buitenkant van de hoed. Sommige groene knolamanieten vallen grijs-wittig uit waardoor ze voor niet-kenners te verwarren zijn met bijvoorbeeld de eetbare weidechampignon.

Wie hem uit de grond haalt en omdraait, zoals mycologen doen als ze paddenstoelen willen determineren, ziet een prachtige onderkant van regelmatige lichte plaatjes, een ring aan de bovenkant van de steel en aan de voet de knol waar de paddenstoel zijn naam aan dankt.

Deze jongen is een belangrijke reden waarom Nederlanders geen grote paddenstoelenzoekers zijn: de groene knolamaniet komt hier veelvuldig voor en is de meest gevreesde paddenstoel ter wereld door het hoge aantal in de medische literatuur beschreven vergiftigingen. Voor Nederland is het een van de giftigste paddenstoelen. Death cap, hoed des doods, heet hij in het Engels, vooral dodelijk doordat het menselijk lichaam pas laat door heeft dat het, naast een aardig smakend hapje, ook een gifbom is.

Een record?

Op natuurplatform Waarneming.nl zijn dit jaar al ruim 900 waarnemingen geregistreerd; meer dan ooit, en het paddenstoelenseizoen is nog niet voorbij. In heel 2020 werden er ruim 700 waarnemingen geregistreerd. In 2019 werd de zwam op ruim 500 plekken gespot en in de jaren daarvoor zweven de waarnemingen tussen de 50 en de 300.

Neemt hun aantal ook daadwerkelijk toe, of zoeken er gewoon meer mensen naar paddenstoelen? Mycoloog Rob Chrispijn denkt dat het allebei waar is. Ja, er zijn steeds meer mensen die hun paddenstoelenvondsten invoeren op Waarneming.nl. Maar Chrispijn ziet in Oost-Nederland, het deel van Nederland dat hij uitvoerig inventariseerde, wel degelijk een toename van de groene knolamaniet. “Geen explosie, maar een geleidelijke toename. In de voedselarme bodem was de groene knolamaniet tien jaar geleden nog behoorlijk zeldzaam, en dat is wel echt veranderd. Het is nu een vrij algemene soort. Ik zag ze vandaag bijvoorbeeld in vier van de vijf bermen die ik inventariseerde in Overijssel.”

Chrispijn vermoedt dat de toename in dit stuk van Nederland te maken heeft met de steeds voedselrijker wordende zandgronden door de stikstof die erop neerdaalt. “Veel soorten paddenstoelen kunnen daar slecht tegen, maar een soort als de groene knolamaniet profiteert juist.”

Eén paddenstoel kan genoeg zijn

Van een hapje ga je nog niet dood, al zal je er wel ziek van worden, maar 50 gram is al genoeg om eraan te kunnen overlijden. Eén paddenstoel kan dus al genoeg zijn, in volle glorie zijn het flinke zwammen. Het maakt niet uit of hij gekookt of rauw verorberd is. Amatoxinen, de krachtige gifstoffen in deze paddenstoel, houden stand tot 1000 graden Celcius. En omdat er vaak meerdere paddenstoelen in een gerecht gaan en er ook vaak meerdere mensen van eten, zijn de gevolgen van groene knolamanieten in de pan altijd ernstig.

Het begint met heftig braken en diarree, maar op zijn vroegst pas na een uur of zes na consumptie, zegt Henneke Mulder-Spijkerboer, bioloog en wetenschappelijk medewerker bij het Nationaal Vergiftigingen Informatie Centrum (NVIC) van het UMC Utrecht. Daarna lijkt de patiënt soms weer op te knappen, maar dan begint de echte ellende pas. Amatoxinen tasten de eiwitproductie van cellen aan waardoor ze afsterven. Cellen in de lever zijn daar gevoelig voor: je lever gaat kapot en ook de nieren kunnen beschadigd raken. Een effectief tegengif is er niet, al kan de stof silibinine de cellen tegen de amatoxinen beschermen. Dat wordt bij een groene knolamanietvergiftiging dan ook toegediend. Mulder-Spijkerboer: “Maar als iemand echt een grote hoeveelheid heeft gegeten, dan wil dat niet zeggen dat diegene het ook redt.”

Dodelijke soep

In 2020 stond in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde een casus beschreven van een uit Thailand afkomstige vrouw van 34 jaar die soep had gemaakt van zelfgeplukte paddenstoelen. Zij, haar zoon en schoonmoeder aten ervan, haar man at maar een beetje. Na een vreselijke nacht vol krampende buikpijn, braken en diarree belandde ze op de eerste hulp. Haar lever, darmen en nieren waren al aangetast. Ze werd aan het infuus gelegd, maar ze knapte niet op.

De vrouw werd overgebracht naar het LUMC in Leiden, voor een spoedlevertransplantatie. Maar zelf ademen kon ze al bijna niet meer, haar bloeddruk was veel te laag door massaal bloedverlies. Op scans zagen de artsen een ‘diffuus bloedend darmpakket’. Ze overleed nog voor ze geopereerd kon worden, vier dagen na het eten van de soep. Haar zoon en schoonmoeder belandden ook in het ziekenhuis, maar overleefden het wel.

Dat jaar – 2019 was een goed paddenstoelenjaar – kwamen in totaal 32 mensen in het ziekenhuis terecht met vergiftigingsverschijnselen na het eten van zelfgeplukte paddenstoelen. In 2020 waren het er 23 en dit jaar zit het NVIC op 17 vergiftigde zelfplukkers. In 2019 kwam grofweg de helft van de vergiftigden niet uit Nederland. Vaak zijn het mensen die in hun thuisland gewend zijn te plukken, maar die nog niet thuis zijn in de Nederlandse paddenstoelen.

Onschuldige berm

De mensen die ziek worden na het eten van giftige paddenstoelen maken overigens maar een klein deel uit van het totale aantal paddenstoelenintoxicaties. “Het zijn vooral kindjes die een hapje van een paddenstoel hebben genomen waarvoor we gebeld worden. Het aantal wildplukkers bedraagt zo’n 10 procent van het totaal” ,zegt Mulder-Spijkerboer.

Hoe kan een paddenstoel zo vreselijk giftig zijn, terwijl ze ontspruiten uit onschuldige berm- bos- en weidebodems en gevoed worden door al even onschuldige loofbomen? Dit is een van de terreinen in de biologie die nog grotendeels onbekend zijn. Chrispijn: “Je zou je dit voor alle soorten paddenstoelen af kunnen vragen, en ook voor alle planten. Waar haalt een wietplant zijn hallucinogene werking vandaan? Waar heeft de groene knolamaniet zijn voor mensen giftige stoffen voor nodig? Er wordt weinig onderzoek naar gedaan, we weten niet hoe die chemische processen werken.”

Lees ook:

Niet plukken maar snijden: zo oogst je paddenstoelen verantwoord en veilig

Paddenstoelen plukken wordt populair in het toch zo mycofobe Nederland. Lekker, maar het herfsttafreel is niet geheel zonder risico’s: ‘99 procent zekerheid is niet genoeg, je moet voor 100 procent gaan’.