De hongerige stad moet duurzaam gevoed

Aan straatnamen kun je de geschiedenis van een stad aflezen. Elk stadscentrum met enig verleden heeft wel een Bakkersstraat, Graanmarkt, Molenaarsweg, Kippenlaan, Botersloot, of Haringpakkerssteeg. Voeding dus en die lijst is eindeloos aan te vullen. Het geeft aan dat voedsel onze steden heeft gevormd en daarmee onszelf, verhaalt de Britse architect Carolyn Steel in haar originele en zeer prikkelende boek 'Hungry City'. Steden bergen echter steeds meer mensen en het vergt dag-in-dag-uit een gigantische operatie om de groeiende mensenmassa's te voeden. De stedeling vindt het allemaal gewoon, maar langzamerhand worden de gevolgen van die operatie duidelijk: milieuvervuiling, energieverspilling, afvalbergen. Afgelopen week kwam de Nederlandse vertaling uit, 'De Hongerige Stad', en was Steel in Nederland.

Hoe komt juist een architect erop dat voeding ons leven heeft bepaald? Steel: "Architect wilde ik al worden vanaf mijn tiende. Ik ben een stadsmens en hou van gebouwen. Maar ik wilde na mijn afstuderen niet alleen die façade zien, ik wilde greep krijgen op de achterkant, het leven in al die gebouwen begrijpen. De vele jaren die ik heb doorgebracht met architecten, maar ook met sociologen, antropologen en geografen boden me geen inzicht. Een Toren van Babel was het als we over steden praatten. Tot ik eens een heel indringend gesprek met iemand had over voeding. Dat was mijn aha-moment. Ik sprong letterlijk op en heb mijn gesprekspartner plots verlaten. Vanaf die tijd heb ik me alleen maar beziggehouden met de relatie tussen de stad en voedsel. Voedsel is verreweg de belangrijkste behoefte van een mens, je kunt er niet buiten, hebt het driemaal per dag nodig. Voedsel vertelt het verhaal over het menselijk leven en steden vormen het decor."

In het boek staat een kaartje van Londen uit 1676. Dat is ruwweg de huidige City. Daarin laat Steel zien hoe de voedselstromen de stad inkwamen en een weerspiegeling van het omringende landschap vormden. Het lijkt een wirwar van straatjes zonder plan, maar als je het verband met voedsel legt, wordt alles helder, schrijft ze. Vis en graan werden via de rivier aangevoerd. De (oude) graan- en vismarkten bevinden zich ook aan het havenfront en de straten in de stad heten dan ook Bread Street en Fish Street. Vee kwam vanuit het noorden en westen de stad binnen, waar zich dus ook de vleesmarkt Smithfield bevond en de straatnamen doen herinneren aan de vele beesten die er doorheen liepen: Cowcross Street, Chick Lane, Cock Lane. Kalkoenen en ganzen kwamen uit het oosten de stad binnen en werden verhandeld in de Poultry, nog steeds een straatnaam nabij de Bank of England. Groenten en fruit uit de zuidelijke regio's Kent en Surrey werden verhandeld in Leadenhall, de eerste overdekte markt van de stad en vlakbij de London Bridge over de Theems en de doorgaande weg naar het zuiden. Steel: "Wat voor Londen geldt, gaat op voor elke pre-industriële stad. De ontwikkeling van steden en die van voedsel zijn in de geschiedenis hand in hand gegaan. Ze hebben duizenden jaren een complexe relatie gehad en die relatie heeft ons leven bepaald. Eigenlijk moet je spreken van een paradox. We wonen steeds meer in steden, maar onze voeding komt van het land. Tot de komst van de trein was die band duidelijk. Voedsel werd op open karren aangevoerd van het land, of kwam echt letterlijk de stad inlopen, en werd op markten verhandeld. Dat waren verzamelplaatsen van mensen waar het sociale leven zich grotendeels afspeelde."

"Door de trein werd de aanvoer sneller maar ook anoniemer en toen conservering eenmaal ingang vond, kon men voedsel gaan opslaan op plekken aan de rand van de stad. Vaak plekken waaraan je niet kunt zien dat er voedsel ligt opgeslagen. De band tussen mensen en hun voeding is verbroken en moet nodig weer hersteld worden."

Op de tegenwerping dat ook kleding, meubilair, computers en auto's ver weg van de stadsbewoner in elkaar worden gezet zonder dat we daar enige notie van hebben, wijst Steel op de bijzondere plek van voeding in een mensenleven. "Inmiddels woont de helft van de wereldbevolking - 3,5 miljard mensen - in steden. Die steden beslaan nu maar 2 procent van het aardoppervlak, maar leggen wel beslag op 75 procent van alle hulpbronnen. In 2050 zal driekwart van de dan 9 miljard aardbewoners in steden wonen. We moeten echt gaan nadenken hoe we dat gaan organiseren. Alleen al in een stad als Londen zijn nu al elke dag 30 miljoen maaltijden nodig. Dat is een gigantische onderneming, eentje die meer maatschappelijke en fysieke invloed heeft op ons leven en onze planeet dan welke andere menselijke activiteit ook. En we staan er niet bij stil, vinden het normaal dat voedsel altijd en overal te krijgen is."

Wat haar vooral zorgen baart, is de zeer onduurzame manier waarop voedsel wordt verkregen. "Het belangrijkste in ons leven is naar de periferie gedrongen en we zien niet wat er gebeurt. De moderne voedselproductie is vervuilend, vernietigt ons leefmilieu, gebruikt veel fossiele brandstoffen en veroorzaakt aandoeningen als obesitas en hart- en vaatziekten. Bovendien zijn het maar een handjevol grote ondernemingen die bepalen wat en hoe wij eten. Dat werd ook aangemoedigd door de politici, omdat zij af wilden van verantwoordelijkheid voor zoiets explosiefs als voedselprijzen. Het is nu wel goedkoop, ja, maar dat is schijn. De vervuiling die het veroorzaakt is buiten de prijs gebleven, maar dat krijgen we later toch op ons brood."

Goedkoop voedsel bestaat niet, zegt Steel. "De eis dat eten voor alles goedkoop moet zijn, leidt tot een vervuilend systeem in handen van een paar multinationals. Als mensen hun eten niet kunnen betalen, moeten we dat mogelijk gaan maken. Dan moeten we nadenken over een betere herverdeling van de welvaart. Het falen van ons voedselsysteem staat model voor het falen van de samenleving. Er moet meer humaniteit in."

Steel beseft dat een ideale samenleving niet bestaat. "En daarom zal er ook geen ideaal voedselsysteem bestaan, maar we moeten er wel aan werken om de problemen zichtbaar te maken en oplossingen te zoeken. We moeten weer als filosofen gaan opereren, met z'n allen zoeken naar wat het goede leven is en de instrumenten vinden om dat te bereiken. Daarbij is voedsel de leidraad omdat het aan vele zaken raakt: milieu, gezondheid, sociale samenhang. Bij voeding moeten we al zien wat een goed en wat een slecht idee is."

In het laatste hoofdstuk van het boek doet Steel een voorzet met Sitopia, een samenvoeging van de Griekse wooren sitos (voedsel) en topos (plaats). Steel: "In plaats van te zoeken naar de efficiëntste manier om steden te voeden, moeten we ons afvragen in wat voor soort maatschappij we willen leven en dan voedselsystemen ontwikkelen die daarbij passen. Terug naar de natuur gaat niet lukken. We moeten naar een ander soort steden."

Steel beschrijft de Chinese eco-stad in aanbouw Dongtan. In 2020 moet bij Shanghai een stad verrijzen van 80.000 inwoners die geheel haar eigen voedel produceert. "Dat zou een sitopia kunnen zijn. Nu al zijn er vele sporen van sitopia. We moeten ze alleen bij elkaar brengen. Dat zijn bijvoorbeeld stadstuinen, groene daken, biologische boerderijen, boerenmarkten. Daarmee kun je de voedselbehoefte niet oplossen, zeker niet als het gaat om miljoenensteden. Maar deze vormen van kleinschalige productie kunnen de band tussen de stadsbewoner en zijn voedsel weer herstellen. Deze culturele functie is erg van belang, want voedsel speelt een centrale rol in het goede leven. Maar daarnaast denk ik ook aan stedelijke voedselfabrieken, boerderijen in gebouwen die heel duurzaam, met gesloten kringlopen, produceren. We moeten niets uitsluiten, als het maar onze opvattingen over het goede leven weerspiegelt."