Gerrit Gerritsen was projectleider van Nederland Gruttoland. Nu beschrijft hij in zijn boek De hooivogel waarom de grutto uit Nederland vertrekt.
Wat er zo bijzonder is aan de grutto? De trek, zegt Gerrit Gerritsen. Dat zo’n kleine vogel vijfduizend kilometer naar Afrika vliegt en een paar maanden later weer hier in hetzelfde weiland terugkomt. “Dat vind ik ontroerend.”
Maar het mooist vindt hij de balts. Cirkelend op hoogte, waarbij de grutto telkens weer zijn naam roept, om dan plotseling loodrecht uit de lucht omlaag te vallen en pas net boven de grond zijn vleugels te spreiden tot ze omhoog staan bij zijn parmantige landing in het weiland. “Vlaggend met de witte veren aan de onderkant: hier ben ik dames, kijk naar mij!”
Enthousiast doet Gerritsen het voor, armen omhoog, pirouette op het zandpad. Nog geen vijf minuten later doet een gruttomannetje precies dat in het grasland boven Zwolle. De balts van de hooivogel.
De hooivogel is de titel van het boek dat Gerritsen schreef over zijn geliefde vogel. Die naam, legt hij uit, komt van de oude symbiose tussen boeren en weidevogels, toen de boer nog hooide en pas ging maaien nadat de kuikens in het lange gras sterk genoeg waren om uit te vliegen. “Maar de grutto is twee weken eerder gaan broeden – tussen half april en half mei – en de boeren zijn zes weken eerder gaan maaien. Nu komen ze elkaar tegen.”
Dat moest wel misgaan.
Teloorgang van een nationale vogel
Gerritsen (66) werkte dertig jaar als natuuradviseur bij de provincie Overijssel (“We maakten streekplannen en dachten dat het er ook echt allemaal zou gaan uitzien zoals wij hadden bedacht”) en tien jaar bij de Vogelbescherming. Tussendoor was hij projectleider van de campagne Nederland Gruttoland. In zijn boek vertelt hij in korte hoofdstukken over de teloorgang van de nationale vogel, maar ook over diens overwintering in Afrika, over op krachten komen aan de Marokkaanse en de Spaanse kust, en over het groeiende broedsucces op IJsland.
Waarom de grutto uit Nederland vertrekt is de intrigerende ondertitel van zijn boek. Het aantal broedparen zakte van 140.000 eind jaren zeventig naar 25.000 nu. “Ze waren overal om ons heen en zaten gewoon op hekken langs de weg. Meer dan 90 procent van de grutto’s in Europa zat hier. Het laagland is voor ons normaal, maar het is zeldzaam in Europa, dit vind je alleen in de mondingen van rivieren. De grutto was iconisch. Maar ze zitten in een vrije val, we verliezen jaarlijks 5 procent.”
Op IJsland en in Rusland is er nog ruimte, en door de klimaatverandering zijn die noorderlijker streken steeds beter geschikt voor het broedseizoen. Terwijl hier de weilanden zijn veranderd in ‘grasfalt’, zoals Gerritsen het grasland noemt dat door de lage grondwaterstand te droog blijft. Er zijn daardoor amper wormen te vangen en er bloeien nauwelijks kruiden. Er groeit alleen ingezaaid raaigras, zeg maar saaigras of graaigras, waarop de ‘Formule 1-boeren’ geld denken te maken met een zo groot mogelijke veestapel. Het is te zwaar voor een kuiken om doorheen te komen.
“Ik ben gek op die vogel, maar ik moet hem loslaten”, zegt Gerritsen, uitkijkend over een van de drie gebieden bij zijn woonplaats Zwolle waar de grutto nog neerstrijkt in de lente. De betreffende boer laat een deel van zijn land met opzet vernatten, volgens het zogeheten plasdrasbeleid dat met subsidie de weidevogelstand stimuleert. “Eigenlijk moet het waterpeil in de hele polder omhoog, maar dat lukt niet, dus doen we het per boer. Er zijn nu zo’n duizend plasdrasprojecten in het hele land.”
Typisch Nederlands landschap
Langs een sloot is een brede strook van het maaiveld verlaagd om pieken in het regenwater als gevolg van het veranderende klimaat op te vangen. Er bloeien dotters, pinksterbloemen en zegges, in poeltjes paaien vissen en de vogelaar ontwaart er zomertaling, slobeend, snip en tureluur. “De grutto zit hier graag te wassen. Dit is het oude landschap, typisch Nederlands. Wonderlijk hoe snel het zich herstelt.”
Het baltsende mannetje lonkt nog naar een potentiële partner, maar de meeste grutto’s zitten al op eieren, terwijl er, ondanks de kou, ook al zeker een week kuikens door het gras lopen. Die zijn nog niet te zien, wel steken hun bezorgde ouders nu en dan de kop op; de vrouwtjes wat groter maar minder opvallend dan de mannetjes met hun oranjebruine nek en borst.
In andere jaren vloog Gerritsen in mei nog even naar IJsland, om daar het broedseizoen opnieuw mee te maken want dat ligt daar zo’n zes weken later dan hier. Hazen springen over het gras. Die profiteren van dezelfde omstandigheden als de grutto, het zijn soorten die elkaar vaak tegenkomen, inmiddels staan ze allebei als ‘gevoelig’ op de rode lijst van bedreigde diersoorten.
Een kievit stijgt op en er vliegen vier, vijf regenwulpen over. Op trek naar Rusland, weet Gerritsen. “Die broeden hier niet.” Te horen zijn ze wel. Ondanks de grommende snelweg A28 in de verte kwinkeleert de lucht ouderwets van de vogelgeluiden. “De stilte, het gemis van die natuurgeluiden die vroeger zo gewoon waren, dat is bijna net zo erg als de verloedering van het landschap.”
Gevecht om de ruimte
Gerritsen wijst om zich heen: een paar boerderijen met grote schuren, plukjes windmolens, tientallen koeien op een kluitje in een strakke groene wei, de verdozing van bedrijventerrein Hessenpoort in de verte, de snelweg met het viaduct naar het dorpje De Lichtmis waar de oude watertoren staat die nu hotel De Koperen Hoogte heet. “Je ziet het gevecht om de ruimte in Nederland.”
Toch keren hier elk jaar nog tientallen gruttopaartjes terug om te broeden. Dat stemt hoopvol. Het probleem is ook wel oplosbaar, zegt Gerritsen. “Deze boer is zuinig op zijn land, en dat geldt voor meer boeren. Maar als een boer stopt en het land komt te koop, dan gaat het bijna altijd naar een grote kapitaalkrachtige ondernemer. Dat neem ik niemand kwalijk, een boer is gewoon met z’n bedrijf bezig en we hebben in de BV Nederland nu eenmaal dat mantra ‘nooit meer honger’ in ons hoofd. Dat is een enorm economisch succesverhaal, dat uitdraaide op massa is kassa. We leveren zuivel over de hele wereld en gebruiken nog maar 15 procent van wat we hier produceren zelf. Maar we leveren bulk aan de wereldmarkt en dat kunnen we alleen volhouden met lage kosten, dus alle obstakels moeten weg. Daarin zit iedereen gevangen.”
Bij de Vogelbescherming probeerden we daar verandering in te brengen met het project Weidevogelboeren. “Binnen de kortste keren hadden we honderd boeren, uit alle hoeken van het land, die wilden meedoen. Het is het mooiste project dat ik ooit heb gedaan: steun vogelvriendelijke boeren. Naast overheidssubsidie voor later maaien ook een hogere melkprijs. Nu krijgen een paar honderd boeren een paar centen per liter meer voor hun melk, met als tegenprestatie vogelvriendelijk weidebeheer. Daar worden ze ook zelf enthousiast van. Dan krijg je landschap waar weer geluid in zit.”
Alternatief voor de bulkexport
Diezelfde gedachte, met aangewezen gebieden waar de grutto bescherming geniet, zit achter het Aanvalsplan Grutto van oud-minister Pieter Winsemius. “Hartverwarmend. Maar vijftien jaar geleden hadden we al het plan Veerman, van de toenmalige LNV-minister, en dat had het gruttoprobleem al kunnen oplossen, dat staat ook in mijn boek. Maar Veerman trok er op de landbouwbegroting geen extra geld voor uit. En we moeten de boeren die willen wel hard steunen. Als we natuurvriendelijke boeren beter gaan betalen, geven we de boer een alternatief voor de bulkexport.”
Hij heeft de hoop nog niet opgegeven. Maar eigenlijk weet Gerrit Gerritsen wel beter. In de epiloog van De hooivogel komt de grutto zelf aan het woord. En de vogel neemt afscheid van de boeren, de politici, de vrijwilligers, de biologen en de vogelbeschermers. Na eeuwen van gastvrijheid - ‘Wat was het hier geweldig’ - zoekt de vogel zijn geluk in het noorden van Europa.
De hooivogel. Waarom de grutto uit Nederland vertrekt. Gerrit Gerritsen, uitgeverij Noordboek,
ISBN 9789056156909, 224 pagina’s, € 22,50
Lees ook:
Lang verboden landbouwgif DDT komt nog steeds in het lichaam van de grutto terecht
Het allang verboden landbouwgif DDT is aangetroffen in drie dode grutto’s en elf niet uitgekomen eieren.
Kuikens zijn in het land, hou de poes in de mand
Huiskatten verorberen op hun nachtelijke rooftochten kuikens van weidevogels. Een campagne van de Friese vogelwachten roept poezenbezitters op tot huisarrest van hun viervoeter.
De grutto komt eraan, maar waar moet hij leven?
De grutto’s arriveren! Grutto’s zijn er altijd vroeg bij. Ze zijn uit de rijstvelden van West-Afrika naar de rijstvelden van Spanje en Portugal gevlogen en vervolgens naar Nederland, waar ze broeden.
Ja, de grutto heeft het moeilijk, maar geef de vos er niet de schuld van
Omdat de intensieve landbouw het buitengebied heeft ‘vernacheld’, zijn weidevogels onbeschermd en waant de vos zich in een grote snackbar. Moet hij daarom worden bejaagd?
