De aardbei trekt de unieke Spaanse natuur droog

In een fourwheeldrive hobbelt natuurbeschermer Felipe Fuentesalz over een bosweggetje vol gaten. Als het Andalusische gehucht Lucena del Puerto dichterbij komt, doemt tussen de naaldbomen een enorm tapijt van wit plastic op. In deze kassen groeit het Spaanse 'rode goud', de lokale bijnaam voor aardbeien, frambozen, bessen en andere vruchten, die hier grootschalig worden verbouwd. De regio in het uiterste zuidwesten van Spanje is de afgelopen jaren uitgegroeid tot het centrum voor de teelt van de kleine vruchtjes die vooral in het buitenland gretig aftrek vinden. Spanje behoort inmiddels zelfs tot 's werelds grootste exporteurs.

Maar dit economisch succes heeft een keerzijde. De enorme roodfruit-boom van de afgelopen jaren heeft ervoor gezorgd dat er steeds meer vocht nodig is voor de teelt van de water slurpende vruchtjes. En dat gaat ten koste van het aangrenzende beroemde nationaal natuurpark Doñana.

De afgelopen maanden zijn telers lijnrecht tegenover de autoriteiten en natuurbeschermers komen te staan. De Andalusische regioregering heeft na een jaren durende inventarisatie 850 illegale waterputten geteld, die gesloten moeten worden. Na een slepend conflict worden nu steeds meer van die waterputten inderdaad ontmanteld.

Het Wereld Natuur Fonds stelt trouwens dat het werkelijke aantal illegale putten nog wel wat hoger ligt dan die officieel getelde 850, en dat wordt de natuurorganisatie niet in dank afgenomen. "Laatst is hier nog een inspecteur belaagd door boze fruitproducenten", vertelt Fuentesalz, de lokale vertegenwoordiger van het WNF. "Mij houden ze ook in de gaten."

Ondertussen is het grondwaterpeil van natuurpark Doñana, dat gevoed wordt uit de Guidalquivir-rivier, de afgelopen jaren gedaald. Dat brengt de unieke flora en fauna van het 50.000 hectare tellende gebied in gevaar. Talloze overwinterende Noord-Europese vogels, waaronder ganzen uit Nederland, hebben daardoor geen plek meer om te overwinteren in de mangroven die de afgelopen dertig jaar in omvang zijn gehalveerd, stelt het WNF.

Behalve de illegale waterwinning bedreigen ook temperatuurstijging en droogte het park. Doñana ontsnapte twintig jaar terug ook nog eens ternauwernood aan de gevolgen van de mijnramp in Aznacóllar, een van de grootste milieucatastrofen in Spanje ooit. Een groep bezorgde Europarlementariërs was onlangs op bezoek om de milieugevaren voor het natuurpark nog eens goed te bekijken.

Veel reden voor een uitbundige viering van het jubileum van Doñana, dat vijftig jaar bestaat als natuurpark, lijkt dan ook niet op zijn plaats.

Krappe jeeps

Maar 'de vijanden van Doñana' komen niet alleen van buiten, vindt Enrique Figueroa, hoogleraar milieukunde aan de universiteit van Sevilla. "Doñana bezoeken is verschrikkelijk saai", stelt de academicus, achter een punt chocoladetaart in een koffietentje in Sevilla.

Figueroa is niet te spreken over de Andalusische regioregering, die maar weinig zou doen om het bezoek aan de befaamde moerassen en stuifduinen aantrekkelijk te maken. Doñana ontbeert volgens hem voorzieningen om een trekpleister voor internationale toeristen te worden en zo meer inkomsten kan genereren.

"Je kan er niet lekker zelf doorheen rijden, zoals in Yellowstone Park. Op deze manier is het een monotone ervaring", zegt de hoogleraar, die de georganiseerde tours in te 'krappe jeeps' hekelt.

Nee, natuurlijk vindt Figueroa het voormalig jachtreservaat voor notabelen 'schitterend en uniek'. Maar met landbouw en toerisme komt het geld binnen in Andalusië, Spanjes autonome regio met de hoogste werkloosheid. Toeristen gaan nu liever naar het strand dan naar Doñana. Daardoor kan het park wat opbrengsten voor de regio betreft bij lange na niet concurreren met de bloeiende roodvruchtenindustrie. "Dat is begrijpelijk als ik even niet aan de vogels, maar aan de mensen denk", zegt hij.

Struikgewas

Rond de kassen van Lucena del Puerto, waar volgens natuurbeschermer Fuentesalz het meeste illegaal afgetapt water wordt gebruikt, staan grote landhuizen. De aardbeienoogst is net afgelopen. De frambozen moeten nog groeien, die worden pas in het voorjaar geplukt. "Kijk dit is nou een illegale put", zegt Fuentesalz. Hij wijst op een meertje waar waterslangen uitsteken, die in het struikgewas richting de witte plastic zee van de fruittelers verdwijnen.

Zojuist is hij langs een jeep van een paar milieuagenten gereden. "Ze doen niets", zegt hij. "Als ik een aanklacht indien, verdwijnt die in een la. Want met de handel is te veel geld gemoeid."

Toch zijn er de afgelopen twee jaar maar liefst driehonderd illegale waterputten gesloten, stelt Rocío Luna, woordvoerder van een lokale afdeling van de centrale overheid die verantwoordelijk is voor het waterbeheer in de regio. "Maar het blijft ingewikkeld", erkent zij. "Als je er een sluit, kan er elders weer een andere geopend worden."

Inmaculada Carrasco van de branche-organisatie van roodfruittelers Freshuelva wijt de kwestie vooral aan onduidelijkheid over de herkomst van het water. Zij verwacht dat een nieuwe maatregel om meer water naar het gebied over te hevelen uitkomst zal bieden.

Fuentesalz heeft grote twijfels bij de sluitingsoperatie van de illegale putten, die volgens hem 15 tot 20 procent van de ruim elf hectare landbouwgrond bevloeien. Wat pas echt helpt, zegt hij, is als buitenlandse consumenten garanties eisen van supermarkten dat zij geen vruchtjes verkopen waarvoor 'fout water' is gebruikt. Als voorbeeld noemt hij Duitse, Britse en Zwitserse supermarktketens die erbovenop zitten.

De aardbeien en frambozen uit dit gebied liggen vooral in de wintermaanden ook in de schappen van onder meer Albert Heijn en Jumbo. Volgens deze supermarktketens hebben hun telers hen verzekerd dat ze niet met illegaal water werken. Lokale wetten en controlemechanismen zoals GlobalGap (richtlijnen die de supermarkten zelf hebben opgesteld voor 'goede agrarische productie') zouden daarvoor garant staan.

Maar deze controlemechanismen zijn in dit teeltgebied niet waterdicht, zegt Fuentesalz. Gewild of ongewild blijft er toch illegaal water tussendoor sijpelen.

Europa treedt op tegen spanje

De Europese Commissie daagt Spanje voor het Europese Hof van Justitie, zo maakte zij gisteren bekend. Met die stap wil de commissie de verdere aftakeling van Nationaal Park Doñana voorkomen.

Spanje, maar ook de lokale autoriteiten in Andalusië, wordt verweten dat zij een potje maakten van de naleving van Europese richtlijnen voor water- en natuurbeheer. Zo is er veel te weinig serieus opgetreden tegen illegale irrigatie en tegen het slaan van illegale waterputten.

Ook is de verdroging van de natte natuurgebieden te veel op zijn beloop gelaten, wat grote gevolgen had voor de flora en fauna van het park. Spanje had daarnaast veel strenger moeten optreden tegen de vervuiling die door de intensieve teelt van zacht fruit veroorzaakt wordt.

Het Wereld Natuur Fonds is verheugd dat Brussel nu actief naleving van de Europese richtlijnen gaat afdwingen, al liet dat lang op zich wachten. Al in april 2010 trok het WNF aan de bel over de illegale praktijken in Zuid-Spanje.