Bultrug voelt zich senang in de Noordzee

De bultrug die al bijna twee maanden voor de Nederlandse kust rondhangt, begint zo gewoon te worden dat mensen zich in de facebookgroep ‘Bultrug Scheveningen’ afvragen waar de walvis vandaag opduikt en wie hem deze keer het eerst zal zien.

Het dier, met de afmetingen van een flinke autobus, lijkt het hier naar zijn zin te hebben. Bijna dagelijks wordt het waargenomen. De ene keer bij Texel, dan weer een paar honderd meter uit de kust bij Scheveningen, Kijkduin, een volgende keer in de monding van de Nieuwe Waterweg.

Dat gebeurt wel vaker en het duidt niet op problemen, zegt marien bioloog Jeroen Hoekendijk (31), werkzaam bij het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee en lid van de werkgroep Zeezoogdieren van de Zoogdiervereniging. “Er is eens een bultrug gezien bij het Marsdiep die later opdook bij Ierland, weer bij IJmuiden werd gesignaleerd en opnieuw in Noorwegen. Vorig jaar scharrelde er een een week rond in de marinehaven van Den Helder, daar was ook niets mee aan de hand.”

Baleinwalvis

De onderzoeker, die ook lid is van het reddingsteam SOS Dolfijn dat uitrukt als er walvissen in nood zijn, heeft de bultrug die zich nu voor de kust ophoudt zelf al drie keer gezien. “Je kunt ze herkennen aan kleurpatronen en aan beschadigingen op rug- en staartvin.” Het geslacht van het dier is niet bekend.

Hoekendijk benadrukt dat de bultrug, een baleinwalvis, een heel ander dier is dan de potvis, een tandwalvis. Ook potvissen raken soms in de Noordzee verzeild en die stranden dan omdat ze er niet uit kunnen. Zij kunnen in de met 25 meter betrekkelijk ondiepe Noordzee geen voedsel vinden. Ze zoeken inktvis in veel dieper water. “De potvis jaagt gericht op één prooi, de bultrug doet zijn bek open en filtert met zijn baleinen krill uit het water: kleinere soorten vis zoals sprot en haring.” Honger hoeft de bultrug niet te lijden, vis is er genoeg.

Omdat de potvis zich in de diepzee oriënteert met een soort sonar, raakt hij – het gaat meestal om jonge mannetjes – in de druk bevaren Noordzee van slag. De bultrug daarentegen leeft in kustgebieden en navigeert vooral op zicht. “Bultruggen kunnen hun ogen wat naar buiten drukken en naar voren richten, zodat ze beter zien wat daar gebeurt”, legt Hoekendijk uit. “Ze hebben lange flippers en manoeuvreren behendig.”

De potvissen die sinds de jaren negentig met enige regelmaat in de Noordzee terechtkomen, komen doorgaans uit het noorden en zijn dan op weg naar de Azoren om een partner te zoeken. Dat er geen vrouwelijke potvissen stranden, komt doordat die minder ver naar het noorden trekken om te foerageren. Op weg naar het zuiden passeren sommige mannetjes de Shetlandeilanden aan de oostkant en dan dwalen ze via de Britse kust naar de Noordzee af. Als ze groepsgewijs die afslag nemen, betekent dit voor de hele groep een wisse dood, zoals een zestal dieren in 2016 overkwam op het strand van Texel. “Als hij in de Noordzee in de problemen komt, is het voor de potvis eigenlijk al te laat.”

Omdat het stranden van walvissen altijd spectaculair nieuws was, is sinds de zestiende eeuw goed gedocumenteerd wanneer dat gebeurde. “Op oude gravures staan bijna altijd potvissen, nooit bultruggen.”

De meeste walvissen die op het Noordzeestrand terecht komen zijn trouwens bruinvissen, kleine neefjes van de dolfijn. Deze bewoners van de Noordzee spoelen vooral aan als ze ziek zijn of dood.

Herstel

De bultrugpopulatie in de Atlantische Oceaan bestaat niet uit één groep. Er is een populatie voor de oostkust van Amerika, die zich voortplant bij de Caribische Eilanden en er is een groep die zich aan onze kant van de oceaan beweegt tussen jachtgebied in het noorden en de Kaapverdische Eilanden. De bultruggen op het zuidelijk halfrond bewegen zich verder naar het zuiden als de noordelijke groep in de richting van de evenaar trekt en omgekeerd.

Hoekendijk is ervan overtuigd dat er de laatste dertig jaar iets is veranderd in het leven van deze bultrugpopulaties. Sinds 1986 wordt er nauwelijks meer op gejaagd en de populatie herstelt zich. In 1991 waagde zich voor het eerst sinds mensenheugenis een bultrug in Duitse kustwateren en sinds een jaar of tien laat het dier zich geregeld in de Noordzee zien.

De belangstelling voor het dier bloeide in Nederland op na het stranden van een exemplaar bij Vlieland in 2004. Het was in touw verstrikt geraakt en bezweek uiteindelijk. Sindsdien zijn nog enkele jonge dieren gestrand. In 2012 ontstond commotie toen Nederland de doodsstrijd van het volwassen vrouwtje ‘Johanna’ bij Texel van dichtbij meemaakte.

Zeeroofdier

Mogelijk leidt het herstel van de populatie tot dit uitzwermen, denkt Hoekendijk. “Walvissen zijn in staat kennis door te geven aan een volgende generatie. Doordat de groep zo klein werd, ging dat collectieve geheugen mogelijk verloren waardoor ze nu nieuw jachtgebied zoeken. Ook in de Middellandse Zee worden bultruggen gezien op plaatsen waar ze lang niet zijn waargenomen.”

Er is ruimte voor een groot zeeroofdier, meent hij, naast de zeehond en de bruinvis. “Er wordt ook wel verband gelegd met de verandering in het klimaat, maar dat is speculatie. We weten het niet.”

Lees ook: Een strak geregisseerde berging

In 2016 spoelde voor de eerste keer sinds 1762 een grote groep potvissen aan op een van de Waddeneilanden

Walvissen in de Noordzee

• De bultrug, een baleinwalvis, kan twaalf tot zestien meter lang worden en weegt dan 25 tot 30 ton. De dieren hebben lange borstvinnen en een gedrongen lichaam. Ze migreren tussen de tropen, waar ze paren, en de voedselrijke poolgebieden.

• De potvis is een tandwalvis, de mannetjes worden achttien meter en de vrouwtjes elf. Ze jagen in de diepzee op inktvis en bereiken diepten tot vierduizend meter. Ze kunnen twee uur onder water blijven.

• De bruinvis wordt ruim anderhalve meter, maar is toch een tandwalvis. Het is de meest voorkomende walvissoort in de Noordzee die leeft van (inkt)vis. Ze leven solitair of in groepjes.