Agrarisch natuurbeheer werkt wel voor de boer, maar niet voor de weidevogel

De sloot staat hoog, maar in het zonovergoten veld trippelen alleen wat kramsvogels. Zet de lente door dan maken zij snel plaats voor trekkers uit het zuiden: kieviten, tureluurs, wulpen, scholeksters en de iconische grutto’s. Ooit zaten er hier zoveel, dat ze in zwermen opvlogen als de boer met zijn bootje naar verderop gelegen hooiland peddelde, vertelt Ton Pieters. Vanuit zijn lichtblauw geschilderde houten huisje in Zuiderwoude heeft hij een weids uitzicht op het Waterland pal boven Amsterdam.

Een paradijs voor weidevogels zou het hier moeten zijn. Maar op de stroken land is onlangs mest uitgereden: als straks de koeien weer naar buiten mogen, stappen ze in mals eiwitrijk raaigras. Zonder bloemen, zonder insecten. Nesten en legsels die vrijwilligers in het voorjaar markeren zodat de boer ze niet platwalst met zijn maaimachines, vormen een gemakkelijke prooi voor vossen, marters en katten en zodra de eieren uitkomen ook voor kraaien, reigers, ooievaars en roofvogels.

Kleine plukjes gras

Predatoren lijken een steeds grotere bedreiging voor weidevogels, maar de rovers krijgen hun smakelijke hapjes op een presenteerblaadje aangereikt door het zogeheten agrarisch natuurbeheer, zegt Pieters. “De vondst van het eerste kievitsei (woensdag 9 maart in het Overijsselse Hengevelde, red.) is het startsein voor duizenden vrijwilligers om op pad te gaan. Zij verstoren de vogels meer dan dat ze goed doen door hun nesten te markeren. De boer krijgt daarvoor subsidie en zal de gemarkeerde nesten niet platrijden. Maar de kleine plukjes gras die om het nest blijven staan, trekken predatoren juist daar naartoe. En de vrijwilligers kunnen al geboren kuikens niet markeren, die kunnen dus makkelijk worden dood gemaaid als de boer met zijn machine voorbij komt, wat al eerder mag omdat de nesten zijn gemarkeerd. Niemand controleert of kuikens groot worden en uitvliegen.”

Onder de titel Waar is de grutto? rapporteerde de Algemene Rekenkamer in december dat de huidige bescherming van weidevogels niet werkt. Terwijl het geld voor weidevogelbeheer in twintig jaar is verachtvoudigd, is het aantal broedparen van de grutto gehalveerd. De Rekenkamer, die onderzoek doet naar kosten en effectiviteit van overheidsbeleid, concludeert dat hier belastinggeld ondoelmatig en ongericht is ingezet. Ook stelt ze vast dat boeren kiezen voor maatregelen die weinig effect hebben, zoals het markeren van nesten, en effectievere maatregelen als het vernatten van hun grond negeren.

Na dit kritische rapport is er echter niets veranderd, stelt Ton Pieters, die bijval krijgt van Jan van der Geld en Niko Groen. Samen hebben de drie zeventigers ruim 150 jaar ervaring in beheer en onderzoek van weidevogels: Pieters was boswachter bij Staatsbosbeheer en beheert nu nog enkele particuliere natuurterreinen, Van der Geld werkte als beheerder bij Natuurmonumenten tussen de vogels in het Wormer- en Jisperveld en specialiseerde zich daarnaast als natuurfotograaf, bioloog Groen deed internationaal grutto-onderzoek naar de relatie tussen landbouw en weidevogels en geeft nu (weide)vogelcursussen.

Het kost heel veel

Alledrie zagen ze hoe de weidevogelstand in Nederland vanaf eind jaren tachtig verslechterde, ondanks een reeks van maatregelen en oplopende investeringen. “De vaststelling van de Rekenkamer is raak, maar niet nieuw”, zegt Groen. “De Raad voor de leefomgeving en infrastructuur zei al in 2013 dat het weidevogelbeheer in Nederland op een fiasco is uitgelopen en dat was in 2010 al de conclusie van de evaluatie van het Weidevogelverbond, dat vijf jaar eerder was gevormd om de dalende trend te keren. Het kost heel veel, maar het levert niks op.”

Voornaamste punt van hun kritiek is dat het weidevogelbeheer helemaal is gekoppeld aan de landbouw, het zogeheten agrarisch natuurbeheer. “Provincies, wetenschappers, natuurorganisaties, ze weten niet beter dan dat het met de boeren moet”, klaagt Pieters. “Vogelbescherming Nederland, Sovon, Friesland Campina, de Rijkuniversiteit Groningen, ze zitten er allemaal in. En voor de boer is het een verdienmodel.”

Agrarisch natuurbeheer voorziet in pakketten waaruit boeren kunnen kiezen, zoals natte greppels, laat maaien, nesten beschermen, bloemrijke akkerranden. Samen kunnen die wel een hogere weidevogelstand opleveren, maar een combinatie van pakketten beperkt de boeren in hun landbouwwerkzaamheden waardoor ze er niet voor kiezen. Diverse pakketten mogen ook niet worden gestapeld, terwijl één enkel pakket niet werkt, zoals blijkt uit het veelgekozen pakket voor legselbeheer, zegt Van der Geld. Het geld moet gemiste inkomsten compenseren. “Ik gun de boeren dat geld hoor. Compensatie voor minder opbrengst is terecht. Maar het haalt niets uit. Ze meten op hectares, op nesten en op broedparen, maar ze zeggen nooit hoeveel jongen er vliegvlug zijn geworden.”

Grutto’s met kapotte poten

Officieel mag een boer niet maaien als er beschermde vogels op zijn land broeden. Maar wie controleert dat?, vraagt Pieters retorisch. “Ik heb twee keer voor de rechter gestaan om zo’n overtreding aan te vechten. Maar het werd afgedaan als bedrijfsongeval. Ook wandelaars die grutto’s met kapotte poten aantreffen op het pad gaan soms naar de politie. Maar veel kun je niet aantonen. Een uur nadat er is gemaaid en mest geïnjecteerd is het veld schoon dankzij de predatoren, voor hen is het luilekkerland.”

De Rekenkamer verwerkte de reactie van toenmalig landbouw- en natuurminister Carola Schouten al in haar rapport. Schouten wees op de beleidsverandering waardoor sinds 2016 agrarische collectieven onder toezicht van de provincies het beheer uitvoeren in plaats van individuele boeren. Er is al een tendens ten goede, die nog wat tijd nodig heeft om echt succesvol te worden, meent de minister, die het huidige beleid in elk geval tot 2029 wil voortzetten. De biodiversiteit schiet daar niets mee op, zeggen de drie ervaren beheerders, die cynisch vaststellen dat het terugdringen van de veestapel niet lukt, maar een halvering van het aantal weidevogels wel.

De minister ziet ook heil in het Aanvalsplan Grutto van een van haar voorgangers, Pieter Winsemius. Die sprak met de provincies Friesland, Groningen, Overijssel, Utrecht, Noord- en Zuid-Holland af dat er dertig kansrijke gebieden komen van minimaal duizend hectare, waar de boeren hun bedrijfsvoering afstemmen op de weidevogels: het grondwaterpeil moet omhoog, maaien mag pas als kuikens zijn uitgevlogen, er mogen minder koeien de wei in en dan ook pas na het broedseizoen en drijfmest die het bodemleven kapot maakt is taboe.

Maatregelen op grotere schaal

“Nat, geen mest, geen koeien, kruidenrijk gras, rust”, vat Groen de optimale omstandigheden voor weidevogels samen. “Maar het plan van Winsemius gaat ook weer uit van de landbouw. Dat is al zo sinds minister Gerrit Braks in de jaren zeventig Europees geld binnenhaalde. Maar de animo van boeren voor beheer waar ook de biodiversiteit baat bij heeft, is altijd laag geweest. Het natuurbeheer moet passen in de bedrijfsvoering, en dat is begrijpelijk, zij willen boeren.”

Het is hinken op twee gedachten, vindt Van der Geld. Ook in het Aanvalsplan Grutto ontbreekt het volgens hem aan regie, aan duidelijke doelen en een strategie om die te bereiken. “Winsemius neemt precies alle bekende maatregelen maar dan op grotere schaal. We hebben in Nederland geen plekken waar agrarisch natuurbeheer werkt. Zolang we compensatie geven voor wat de boer op vrijwillige basis achterwege laat, blijft dat niet voldoende voor de vogels en niet voor de boer. Als je echt iets wilt bereiken, moet je boeren gaan betalen om weidevogels te kweken.”

Bloem- en kruidenrijk grasland met een vochtige bodem was er volop in de jaren vijftig, zegt Pieters, “toen boeren acht koeien hadden en een kromme rug van het zware werk. Alles was nat, ze gebruikten weinig mest, er was weinig vee en ze maaiden laat.” Die boeren gebruikten maar een deel van hun land en maaiden de hooilanden, waar de grutto’s en tureluurs zaten, pas in de zomer. “Dat kruidenrijke hooi kregen de koeien in de winter en dan gaven ze nauwelijks melk maar ze waren wel gezond. Nu denken ze dat vogels kunnen broeden tussen honderd koeien in de wei, waarvan het eiwitrijke gras meerdere keren wordt gemaaid en ingekuild. Tussen de weilanden is een betonpad waarop zware machines rijden en de predatoren zitten op de loer.”

Maak er dan een park van

Terug naar vroeger is onmogelijk, dat beseffen de drie beheerders wel. Maar wat is dan de oplossing? “Als je hier wat mee wil”, wijst Pieters naar zijn vergezicht, “maak er dan alsjeblieft een park van. Want dat is het eigenlijk al. Ten opzichte van Friesland en Flevoland zitten hier wat kleine bedrijven die het straks ook niet meer redden. Een van de reacties op het rapport van de Rekenkamer was dat reservaten en natuurgebieden het ook niet goed doen. Dat klopt, maar die hebben ook geen geld. Als je die miljoenen nu eens hier besteedt...”

Uiteindelijk heb je maar een paar gebieden nodig en er is inmiddels een bedrag van 60 miljoen euro beschikbaar dat kan oplopen tot 120 miljoen euro in 2025, rekent Groen. “Dat geld wordt nu weggegooid, volgens de Rekenkamer, omdat alles is gericht op de landbouw, niet op de vogels. Stop het geld in de marginale landbouwgebieden en maak daar goed ingerichte en beheerde weidevogelgebieden van.”

Lees ook:

Er zijn steeds minder grutto’s, ondanks tientallen miljoenen aan subsidies

Boeren krijgen acht keer zoveel subsidie om weidevogels te beschermen als begin deze eeuw. Toch is het aantal broedparen van de grutto gehalveerd.

Ja, de grutto heeft het moeilijk, maar geef de vos er niet de schuld van

Omdat de intensieve landbouw het buitengebied heeft ‘vernacheld’, zijn weidevogels onbeschermd en waant de vos zich in een grote snackbar. Moet hij daarom worden bejaagd?