Afrika doet wat Europa niet lukte: zonnestroom opwekken in de Sahara

Het klonk even spectaculair als simpel: bouw massaal zonne-energiecentrales in woestijngebied. De zinderende zon levert daar hoeveelheden elektriciteit op waar je mond van openvalt. Er is zandvlakte genoeg en geen hond heeft er last van als die worden volgezet met zonnepanelen. Woestijnenergie kan bijna een kwart van de Europese stroomvraag leveren.

Geen wonder dat de Europese politieke top in Brussel met het idee wegliep toen Duitse bedrijven waaronder Siemens, Eon, Deutsche Bank en RWE tien jaar gelden met hun missie Dersertec kwamen. Via lange stroomlijnen zou Europa massaal groene stroom binnenhalen.

Er kwam niets van terecht. Het idee verdween, en bepaald niet stilletjes. Het plan werd publiekelijk tot flop verklaard. Te duur, technisch onhaalbaar. Bedrijven haakten af. Einde Desertec. In Brussel hoor je er niemand meer over.

Joekels

Toch lijkt het er nu alsnog van te komen. Niet in één klap, maar met losse zonneparken. En niet gebouwd door Europese bedrijven, die de stroom in de woestijn komen ophalen. Als ze geluk hebben mogen die bedrijven, of de Chinese concurrentie, meedoen.

Het zijn woestijnlanden zelf, Dubai, Marokko, de Verenigde Arabische Emiraten, Egypte, Jordanië, Algerije en Saudi-Arabië, die zonneparken op hun zandvlaktes bouwen. Die parken bestaan uit talloze zonnecellen op stalen dragers. Langsrazende zandstormen of extreme hitte? De centrales lijken er tegen bestand.

Het zijn joekels die jaarlijks per stuk evenveel stroom produceren als honderdduizenden Nederlandse huizen gebruiken. Een zonnecentrale van 1000 megawatt, vergelijkbaar met een conventionele Nederlandse gascentrale, is geen uitzondering. De landen, van oudsher groot in olie en gas, verduurzamen met deze projecten. Dat is een strategische zet: de vraag naar zonnestroom stijgt, terwijl productiekosten dalen. Prijsdoorbraken volgen elkaar in rap tempo op.

Misverstand

Ja, de kansen voor zonne-energie uit de Sahara herleven, zegt de Nederlandse Vereniging van Zonnekrachtcentrales (NVZC). Die club stuurt er zelfs een nieuwsbrief Woestijnstroom over rond, met de laatste nieuwtjes over veelbelovende resultaten van panelen in de (sub-)Sahara. Woestijnstroom biedt in de eerste plaats lokaal kansen, aldus de NVZC. Volgens Anteneh Dagnachew van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) kunnen Afrikaanse landen schone energie, behalve met kleine waterkrachtcentrales, uitstekend opwekken met zonnecellen. Daarmee kunnen gebieden waar nu nog energie ontbreekt direct op een duurzaam stroomnet worden aangesloten, beschreef Dagnachew.

"De woestijnstroom kan straks naar Afrika én naar Europa", zegt Paul van Son. Hij werkt in Duitsland bij het grote energiebedrijf Innogy, een duurzame tak van energiebedrijf RWE. Van Son - ja, hij heeft zijn naam mee - werkt al vanaf het begin als directeur bij het project voor woestijnstroom. Volgens hem was het een misverstand dat Europese bedrijven van plan waren die zonnecentrales op eigen houtje te plaatsen in Noord-Afrika en het Midden-Oosten. "We wilden juist alles samen met de regio doen. Lokaal profijt, dat was altijd onderdeel van het plan", zegt hij. Maar hij geeft toe dat het imago was: Europa, Duitsland voorop, gebruikt woestijngrond van andere landen om zelf zonnestroom te oogsten.

Een kwestie van smaak

Het is beter dat de landen nu vooral zelf hun zonnecentrales bouwen, zegt Van Son. "Dat levert banen op. En de groene stroom is lokaal hard nodig voor schone groei." Bovendien is de keuze voor techniek nu beter, zegt hij. Tien jaar geleden was vooral concentrated solar power (CSP) in zwang. Dat zijn woestijnvelden vol draaiende spiegels, die allemaal het zonlicht reflecteren in één hoge toren. Met de verzamelde hitte maakt die toren energie. "Dat bleek toch wel erg duur", zegt Van Son.

De keuze om een groep zonnepanelen bij elkaar te zetten is veel slimmer, zegt hij. Daar denkt niet iedereen zo over. Dubai zet nu 700 megawatt aan spiegels met een toren neer. Die CSP-installatie kan concurreren met de prijs van fossiele energie, zegt energiebedrijf Acwa Power. Het lijkt ook een beetje een smaakkwestie.

Welke zonnetechniek je ook kiest, voor Europa lonkt er nog een andere verbetering ten opzichte van het oorspronkelijke plan, zegt hoogleraar Ad van Wijk van de TU Delft, expert in duurzame energietechniek. Het oude plan was om de woestijnenergie met stroomkabels te vervoeren, deels naar Europa. Dure, dikke stroomkabels moesten daarvoor in de grond gelegd worden. "Nu kan dat met waterstof", zegt Van Wijk, want zonnestroom kun je omzetten in (duurzaam) waterstofgas. Het mooie is: dat kun je opslaan. Dat gaat met stroom in kabels niet, tenzij je er grote batterijen voor bouwt.

Een land dat waterstof uit de woestijn importeert, kan dit gas gebruiken in fabrieken. Maar ook is waterstof weer te veranderen in elektriciteit, zoals die uit het zonnepaneel kwam. Van Wijk gelooft daarin, zegt hij. Andere energie-experts doen dat niet. In elk geval is het denkbaar, technisch gezien, dat Europese huizen stroom uit het stopcontact krijgen die komt van een zonnecel in de Sahara.

Geen cent subsidie

Waterstof kun je met schepen naar Europa vervoeren. Met vloeibaar aardgas gebeurt dat al. Wat ook kan, is waterstof in buizen transporteren. "Het mooie is dat we daarvoor soms bestaande gasbuizen gebruiken tussen Noord-Afrika en Europa", zegt Van Wijk.

Het blijft wel duur om zonnestroom in een speciale fabriek om te zetten in waterstof, maar volgens Van Wijk kan het uit omdat de zonne-energie zelf spotgoedkoop uit de panelen komt. Spanje kondigde deze maand aan dat een grote nieuwe zonnecentrale geen cent subsidie meer nodig heeft. "De prijsdaling is haast niet bij te houden", zegt Van Wijk.

Tegelijkertijd is ook windenergie steeds goedkoper. Nuon zet in Nederland het eerste windpark zonder subsidie neer op de Noordzee, waar de energieopbrengst dankzij de harde wind hoog is. Er komen meer windparken bij, bij Engeland, Duitsland, Denemarken en langs de kustlijn van heel Noord-Europa.

Woestijngebied moet het niet van windmolens hebben. De windcondities zijn er niet goed, zegt het PBL in een overzicht van energie in Afrikaanse landen.

Logische plekken

Daardoor tekent zich een beeld af waar Europa al jaren op hoopt. Schone energie wordt, uit economische motieven, opgewekt op logische plekken. Zonne-energie in het zuiden, waar de meeste lichturen zijn. En windenergie in het noorden, deels op open zee. Als alle energienetten aan elkaar worden geknoopt, kunnen landen hun groene energie optimaal delen.

Zo'n doorbraak zou ervoor zorgen dat Spanje en Italië geen eigen windmolens meer nodig hebben. En Nederland kan dan zonnestroom halen uit het zuiden, en niet van (omstreden) zonnepanelen op natuur- en landbouwgrond.

Toch kan dat nog jaren, of decennia duren, zegt Ad van Wijk. Veel wetgeving is achterhaald, zegt hij. De regels gaan nog uit van vervuilende energie die uit één grote gas- of kolencentrale komt. Door een oude aardgaspijp mag nu geen duurzaam waterstofgas, weet Van Wijk. Dat soort praktische belemmeringen moet snel verdwijnen, zegt hij. Zolang dat niet gebeurt, blijft woestijnstroom voor Europa een droombeeld.

Lees ook: Digitaal bestaat de zonneweide al
Bij Valthermond in de Drentse Veenkoloniën verschijnen behalve windmolens straks zonneparken. Ook daarvan vrezen omwonenden overlast. 3D-visualisaties moeten hun zorgen wegnemen.

Stormloop op grond voor zonneparken
Investeerders vechten om grond om er zonnepanelen op te zetten. Voor het eerst wordt ook boerenland gereserveerd.