Met zeven prinsessen, zes prinsen, zes notenkrakers en vier verschillende casts is het kerstballet ‘Notenkraker & Muizenkoning’ een monsterproductie. Trouw keek mee achter de schermen van Het Nationale Ballet.
Het is bomvol in de balletstudio van Het Nationale Ballet. De ene na de andere danser komt de studio binnen op dikke pantoffels, anders worden hun voeten koud en lopen ze kans op blessures. Ook al is het een repetitie, de ballerina’s dragen hun traditionele balletrokje – de tutu – al om te wennen aan de stijfheid van het materiaal tijdens het bewegen. Maar voor de rest zien ze er met hun flodderhemdjes net zo casual uit als de mannen in wier armen ze zo direct een snoekduik moeten maken.
Ze repeteren de Bloemenwals, een van de bekendste en technisch meest uitdagende dansen uit het ballet ‘Notenkraker & Muizenkoning’. Vooraan in de studio staat de zogenaamde ‘eerste cast’ van acht koppels, de ‘vierde’ cast van nóg eens acht koppels cirkelt er als satellieten omheen. Beide casts volgen de aanwijzingen van de balletmeester gretig op: de mannen moeten ‘hun’ ballerina hoger op de schouders tillen en de vrouwen moeten waken voor ‘stuitervoetjes’ op de stroeve balletvloer. Tada-tadi-tadaaaaa: daar zet de pianist Tsjaikovski’s evergreen in.
Wel zo efficiënt om meerdere casts tegelijkertijd te laten repeteren voor zo’n monsterproductie als het traditionele kerstballet ‘Notenkraker & Muizenkoning’. Alle tachtig dansers doen mee. Tijdens de voorstellingenreeks in december dansen vier verschillende casts de Bloemenwals. De dansers in de eerste bezetting dansen in elk geval de belangrijke première, de andere drie zijn op andere avonden of matinees ingedeeld. Ook voor de hoofdrollen in het ballet geldt zo’n verdeling. Maar liefst zeven verschillende danseressen dansen Clara, om wie het magische sprookjesverhaal rond een houten notenkraker draait. Er zijn zes prinsen en zes Notenkrakers.
Een enorme logistieke onderneming voor de planningsafdeling, want één danser kan in verschillende rollen tijdens verschillende voorstellingen worden ingezet. Dat is niet alleen nodig om blessures en overbelasting te voorkomen, zegt adjunct-directeur Rachel Beaujean. Dansers moeten ook ervaring kunnen opdoen en doorstromen. “Het Nationale Ballet maakt zijn eigen solisten, in tegenstelling tot het Engelse Royal Ballet dat sommige solisten kant-en-klaar inkoopt, zoals bij voetbal. Bij ons komt een danser of danseres doorgaans al op jonge leeftijd binnen, via onze jeugddivisie Junior Company bijvoorbeeld. Om solist te worden moet hij of zij in principe alle rangen doorlopen. Die zijn gerelateerd aan de ervaring en talent die nodig zijn om een bepaalde rol te dansen.”
De grand pas de deux, het hart van elk groot klassiek ballet
Het rangensysteem dat Het Nationale Ballet hierbij hanteert is terug te voeren op oude ballettradities. Aan het hof van Lodewijk XIV, die in 1686 de eerste balletschool stichtte, werden de vijf basisposities van het ballet vastgelegd. In het Frans, dat nog altijd als taal fungeert voor de diverse balletbegrippen: pas de deux, arabesque, pirouette et cetera. De in ‘hoogte’ oplopende rangen (aspirant, élève, corps de ballet, coryphée, grand sujet, tweede en eerste solist) ontstonden om de dansers op de op hun niveau toegespitste ‘plekken’ te laten dansen.
De grand pas de deux, het hart van elk groot klassiek ballet, was bedoeld als vertoon van virtuositeit en voorbehouden aan solisten. De zogeheten ‘witte’ acte, zo genoemd vanwege het etherische karakter van de in witte nevelen gehulde ensembledansen, was perfect om de precies gelijk uitgevoerde formaties van het corps de ballet te etaleren. Denk hierbij aan de zwaantjes in ‘Zwanenmeer’ of de sneeuwvlokjes in deze ‘Notenkraker’.
Hoe de ballethiërarchie werkt, heeft Riho Sakamoto (21) aan den lijve ondervonden. Op zestienjarige leeftijd kwam de danseres bij Het Nationale Ballet binnen, onlangs is ze gepromoveerd tot tweede soliste. Ze danst nu de vierde cast van Clara, waarmee haar meisjesdroom is uitgekomen. Ze werkt elke dag anderhalf uur een-op-een met een balletmeester aan de technische en mentale invulling van haar rol. Om zover te komen heeft ze elke rang doorlopen, vertelt Sakamoto: “Als je eraan toe bent, krijg je promotie. Dat moet de artistieke leiding dan wel in je progressie kunnen zien, daar werk je aan. Die structuur is prettig, want je hebt steeds iets waar je naartoe kunt werken. Maar het heeft voor mij ook een emotionele functie. Het betekent dat wat ik doe wordt gezien en erkend.”
Rachel Beaujean ziet de rangen als toetsstenen die je moet aantikken: “Ga je voor een advocatenkantoor werken, begin je ook als jongste bediende. De carrière van een danser is kort, daar moet zorgvuldig mee worden omgegaan. De mentale druk van steeds moeten presteren kan niet iedere danser even goed aan. Er zijn allerlei hobbels op weg naar de top. Je moet die in etappes overwinnen, want als je iemand te vroeg laat toppen, kun je het talent kapotmaken. Bovendien hebben we een uitgebreid medisch team, waar dansers als het nodig is psychologische begeleiding kunnen krijgen.”
De Bloemenwals is klassiek ballet in zijn puurste vorm
Maar niet elk sneeuwvlokje kan een Clara worden. Daarom is het fijn, vindt Sakamoto, dat Het Nationale Ballet niet louter de klassiekers danst maar ook hedendaagse balletten op het repertoire heeft staan. “Daarvoor wordt niet per definitie op rang gecast, maar in overleg met de choreograaf besloten met wie hij kan en wil werken. Een moderne choreograaf als David Dawson cast dwars door de rangen heen.”
Maar bepaalde tradities blijven de basis van een balletgezelschap, onderstreept Rachel Beaujean. “Zo’n Bloemenwals in deze ‘Notenkraker’ is echt het pièce de résistance: klassiek ballet in zijn puurste vorm met tutu’s, cavaliers, elegance en de kunst van het partneren. Dat maakt de Bloemenwals de toetssteen voor het kunnen van héél Het Nationale Ballet. En het is natuurlijk ook gewoon schitterend om naar te kijken.”
Rituelen
Een balletdanser krijgt op het toneel geen tweede kans, zegt Rachel Beaujean. Een beetje smokkelen hier en daar kan niet als je op topniveau danst: “Het móét meteen goed, op precies dát moment. Je wordt elke keer weer beoordeeld, door iedereen én door jezelf: dat maakt kwetsbaar.” De rituelen die dansers ‘ter bezwering’ van de spanning ontwikkelen zijn legendarisch. Kruisjes slaan op elke hoek van het podium, het installeren van een portrettengalerij van familie in de kleedkamer, de dansvloer minstens vijf keer aanraken voordat je op moet. Tweede soliste Riho Sakamoto heeft steevast tien paar spitzen bij zich, zodat ze op het moment suprême nog van paar kan wisselen. “Daarnaast ontvlucht ik minstens een uur voor aanvang de drukte van de kleedkamers. Dan praat ik met niemand. Voordat ik op ga, ervaar ik altijd angst en krijg ik geen adem. Maar sta ik daar eenmaal, dan is het toneel helemaal van mij, dan lijkt het alsof ik vleugels heb gekregen.”
Traditie is niet zo’n lekker woord, meent Beaujean: “Het klinkt als verplichting: zo moet je het doen, want zo ging het nou eenmaal altijd. Maar het ballet evolueert wel degelijk, als je bijvoorbeeld alleen al kijkt naar hoe goed er tegenwoordig wordt gedanst, veel sneller en dynamischer dan vroeger. Ook de manier waarop we de oude balletverhalen vertellen, gaat met de tijd mee. Onze ‘Notenkraker & Muizenkoning’ werd in 1996 gemaakt door Toer van Schaik en Wayne Eagling, die zich baseerden op de oerversie van Petipa uit 1892. De setting is verplaatst naar een Amsterdams grachtenhuis op sinterklaasavond. Zwarte Piet is in de loop der voorstellingsreeksen roetveegpiet geworden en dit jaar introduceren we voor het eerst een zwarte Sinterklaas.”
Naar de verschillende ‘landendansen’, ook zo’n traditioneel onderdeel van een klassiek avondvullend ballet, is met een andere blik gekeken. Zo is de Arabische dans aangepast. Er is geen sprake meer van een duizend-en-één-nacht-Arabier die met een zweep Clara’s broertje Frits molesteert. Stereotypes zijn verzacht. Beaujean: “De balletwereld heeft een inhaalslag te maken.”
Toch is de kracht van ballet vooral dat het zo mooi is en de gevoelige snaar weet te raken, vindt Beaujean. “Je wordt er niet rijk van, je moet er al snel mee ophouden én er enorm voor afzien. Wat is dat toch, dat dansers hiervoor kiezen? Die magie, die voelen mensen als ze ernaar kijken.”
De voorstellingen van Notenkraker & Muizenkoning zijn uitverkocht. De verkoop van de reeks in 2020 is daarom nu al gestart. www.hetballet.nl
Lees ook:
Koortsachtig dansen voor een droomplek bij Het Nationale Ballet
Vorig jaar bezocht Trouw de audities voor de Junior Company van Het Nationale Ballet. Honderd gegadigden dansten om twee tot drie plaatsen.
Igone de Jongh, de afzwaaiende sterballerina voor wie iedereen valt
In oktober nam ze afscheid van het Nationale Ballet: sterballerina Igone de Jongh. Balletrecensent Alexander Hiskemuller schreef een ode aan een van de bekendste en mooiste danseressen die Nederland heeft voortgebracht.
