Zegt de ene koningin tegen de andere: ‘Abjecte bastaard!’

De vriendinnen Aigul Akhmetshina en Kristina Mkhitaryan zijn dolblij dat ze met elkaar mogen zingen in Gaetano Donizetti’s Maria Stuarda. Ook al staan ze elkaar daarin als Mary Stuart en Elizabeth I naar het leven. ‘Zo jammer dat ze geen echt duet zingen.’

Een paar maanden geleden kreeg mezzosopraan Aigul Akhmetshina een appje van haar vriendin, sopraan Kristina Mkhitaryan. ‘Hey, jij gaat dus mijn kop eraf hakken!’. Akhmetshina snapte er eerst niets van, totdat het kwartje viel. Haar vriendin zou de rol van Mary Stuart gaan zingen in Donizetti’s Maria Stuarda. In die opera was Akhmetshina al gecast als Elisabetta (Elizabeth I). De Russische vriendinnen zouden dus tegenover elkaar komen te staan als de twee historische Tudor-koninginnen die elkaar naar het leven stonden. De ene Queen zou de andere uiteindelijk laten onthoofden.

Twee weken voor de première zitten de twee zusterlijk te kletsen in de kantine van Nationale Opera & Ballet. Meerdere malen vallen ze giebelend tegen elkaar aan. Over een paar uur is de zogeheten ‘piano-generale’ waarin ze voor het eerst in kostuum de hele opera zullen doorlopen. Op weg naar de kantine passeren we de rekken waarin tientallen kostuums hangen. Mkhitaryan pakt er eentje uit en vertelt dat ze in deze enscenering drie prachtige outfits zal dragen.

Door een kostuum ga je anders zingen

“Straks wordt er weer een nieuwe laag aan onze personages toegevoegd”, zegt Mkhitaryan. “Na alle muzikale en scenische repetities met regisseur Jetske Mijnssen en dirigent Enrique Mazzola krijgt je rol ineens een heel andere dimensie als je zo’n kostuum aantrekt. Je kruipt nog meer in de huid van iemand, je staat en loopt ook meteen anders. Ja, je gaat er ook anders door zingen.”

Akhmetshina (half Tataars, geboren in Basjkirostan, de autonome republiek boven Kazachstan) spreekt beter Engels dan Mkhitaryan (van Armeense afkomst, wonend in Moskou). Regelmatig helpt ze haar vriendin met het vinden van de juiste woorden, of legt ze iets in het Russisch aan haar uit. Ze hebben elkaar jaren geleden leren kennen tijdens een serie voorstellingen van Carmen in Londen. Sindsdien zijn ze beste vriendinnen.

Omdat stersopraan Marina Rebeka zich terugtrok uit het Tudor-project in Amsterdam moest De Nationale Opera naarstig op zoek naar een nieuwe Maria. Mkhitaryan kreeg het verzoek om de rol te komen zingen pas in een heel laat stadium.

New York liet me gaan om mijn droom te verwezenlijken

“Ik weet het pas een paar maanden”, zegt de sopraan. “En het paste eigenlijk helemaal niet in mijn schema. Ik zou in deze periode Musetta in La bohème zingen in New York, maar gelukkig ontsloegen ze me daar van mijn verplichtingen om deze droom waarheid te laten worden. Want ik ben gewoonweg stapeldol op dit werk, op deze muziek, op dit personage. Nee, ik heb de opera nog nooit gezongen, maar vier jaar geleden hoorde ik er een opname van met Patrizia Ciofi als Maria, en ik viel van mijn stoel. Ik heb direct mijn management opgebeld om te vertellen dat ik koste wat kost deze rol ooit wilde zingen. Ik ben de partij toen meteen al gaan studeren, gewoon voor mezelf, ook al was er nog geen enkele voorstelling in zicht. En dat is maar goed ook, want daardoor durfde ik de snelle beslissing te nemen voor deze plotselinge kans.”

Akhmetshina was dolblij toen ze hoorde dat haar vriendin haar rivale zou worden. “Vanaf het eerste moment dat ik haar hoorde zingen, geeft Kristina me inspiratie. Maar ze is zó goed, dat ik meteen keihard ging studeren om te proberen in elk geval haar niveau te evenaren. Het is voor ons allebei een nieuwe rol, en als je zo’n relatie hebt als wij kun je veel van elkaar leren. En we hebben allebei goede coaches gehad, dat is zo belangrijk.”

Onreine dochter van Anna Boleyn

Donizetti baseerde zijn opera op het toneelstuk Maria Stuart uit 1800 van de Duitse schrijver Friedrich Schiller. In dat stuk ontmoeten de twee koninginnen elkaar in het park van Fotheringhay. In werkelijkheid hebben de echte Elizabeth en Mary elkaar nooit ontmoet, maar Donizetti herkende de dramatische mogelijkheden en nam de verzonnen ontmoeting op in zijn opera. Hij noemt die scène aan het einde van de tweede akte Dialogo delle due Regine – Dialoog van de twee koninginnen. Die dialoog verloopt funest, mondt uit in een heftige woordenwisseling, en eindigt met de befaamde verwensing van Maria aan het adres van Elisabetta, waarin ze haar uitmaakt voor ‘onreine dochter van Anna Boleyn’, voor ‘abjecte bastaard’ en voor ‘obscene, onwaardige hoer wier voet de troon van Engeland ontheiligt’. Daarmee tekent ze haar doodvonnis.

In 1834 in Napels gingen de twee première-zangeressen elkaar daadwerkelijk te lijf, omdat de genoemde verwensingen door die Maria wel erg levensecht in het gezicht van Elisabetta werden geslingerd. Mkhitaryan en Akhmetshina kennen dat verhaal. Hoe gaat Mkhitaryan deze scène zingen?

“Oh, wat hou ik van dat moment in de muziek. Vaak hoor je dat zangeressen daar de grens van zingen en spreken opzoeken. Dat begrijp ik heel goed, omdat het hier niet gaat om stemschoonheid, maar om geloofwaardigheid en om acteren. Ik spreek op dat moment met mijn koninklijke nicht, ik wil dat ze mij hoort, naar mij luistert. Hoe vaak gaat het in families niet mis en staan zussen naar elkaar te krijsen als ze ruzie hebben.

“Maar wat hier achter schuilgaat is het feit dat deze twee koninginnen diep van binnen respect voor elkaar hadden, misschien wel van elkaar hielden. En als je van iemand houdt, weet je ook waar iemand op zijn kwetsbaarst is. Het probleem van vrouwen is dat emoties in dit soort situaties snel de overhand krijgen, dat de ratio op de achtergrond raakt. Woede en frustratie stapelen zich steeds meer op totdat je het niet meer onder controle hebt. Maar twee prima donna’s rollend over de bühne? Nee. Je moet het normale leven wel van die van het theater kunnen scheiden.”

Minder hardvochtig en wreed

In haar regie zoomt Jetske Mijnssen in op de historische Elizabeth I. Die was veel minder hardvochtig en wreed dan ze vaak wordt voorgesteld – ook in deze opera. En Mary Stuart was allesbehalve de heilige die vaak van haar gemaakt wordt. Aigul Akhmetshina is daar blij om.

“Ik heb me goed ingelezen in deze periode en ik ben helemaal in de ban van de Tudor-geschiedenis. Elizabeth was een heel eenzame vrouw die niemand kon vertrouwen. Omringd door mannen die de dienst uitmaakten. Een vrouwelijke leider zijn in die tijd, dat was echt lastig en gevaarlijk. Elizabeth en Mary werden allebei bedrogen door mannen. In die voortdurende strijd tussen de verschillende religies in Engeland geloofde Elizabeth naïef in een utopische wereld waarin ze naast elkaar konden bestaan. Ik geloof ook niet dat zij haar nicht wilde doden, maar de mannen rondom haar dwongen haar ertoe. En Mary Stuart had waarschijnlijk precies hetzelfde gedaan als ze in de positie van haar nicht was geweest.

Mary was een schoonheid, Elizabeth niet

“Jaloezie speelde een rol. Mary was een schoonheid, Elizabeth had problemen met haar huid. En Mary had een zoon, Elizabeth was kinderloos. Een enorm verschil. Maar mijn hemel – deze twee uitzonderlijke vrouwen! Als de tijden anders waren geweest hadden zij als koningin van Engeland en koningin van Schotland en Frankrijk samen over heel Europa kunnen regeren. Als Maria haar verwensing eruit gooit, komt dat bij Elisabetta aan als een mokerslag. Ten overstaan van haar hofhouding nota bene. Maar Elisabetta is het gevecht zelf begonnen, een gevecht dat voortkomt uit angst en frustratie. Er is een gezegde dat zegt dat als je een gevecht niet kunt vermijden, begin het dan zelf. En als ze eenmaal begonnen is, kan ze niet meer stoppen. Uiteraard speelt graaf Leicester daar een rol bij, omdat die Elizabeth ooit afwees, en nu pleit voor het leven van Mary. Een afgewezen, bedrogen vrouw, die wil maar één ding: wraak.”

De twee zangeressen vinden het fijn dat Mijnssen in haar enscenering iets heeft gevonden waardoor de twee koninginnen even een moment van toenadering hebben. “Het is heel nieuw wat ze bedacht heeft, maar zo ontroerend”, zegt Akhmetshina. “Hoe Kristina daar zingt, in dat gebed aan het eind, daar alleen al moet ik elke keer om huilen. En dan nog datgene wat Mijnssen heeft bedacht. Ik ga het niet verklappen, maar iedereen in de zaal zal zich erin kunnen herkennen. Ik hoop zo dat ze het waarderen.” Ze klopt het even af op de houten tafel.

“Weet je wat zo jammer is”, zegt Mkhitaryan, “dat de twee koninginnen alleen die ontsporende dialoog met elkaar hebben, maar nooit een echt duet met elkaar zingen. Ik vraag me af hoe dat duet geklonken zou hebben.”

Maria Stuarda van Donizetti gaat op 6 mei in première bij De Nationale Opera in een regie van Jetske Mijnssen. Enrique Mazzola leidt het Nederlands Kamerorkest. Acht voorstellingen t/m 28 mei. Info: operaballet.nl

Lees ook:

Achter al die praal aan het hof van de Tudors ging extreme wreedheid schuil

Drie opera’s met Elizabeth I als centrale figuur. Jetske Mijnssen regisseert de ‘Tudor Trilogie’ van Donizetti en begint met ‘Anna Bolena’. ‘Iemands hoofd er afhakken, dat is zo wreed, niet te bevatten.’