'Ze hebben me verstaan, maar hebben ze me ook begrepen?'

Op de eerste rij zitten de notabelen van het stadje die hem allerhartelijkst hebben ontvangen. Een bijna absurd verschil met de jaren waarin hijzelf en een ander joods jongetje niet op de klassefoto mochten staan en waarin 'Fritz met de Lederhosen' en andere leden van het Jungvolk, hem achterna zaten. Maar triomf voelt Durlacher, de zaal overziende, niet.

Hij schrijft over die bijeenkomst in zijn nieuwe, vijfde, boek, 'Niet verstaan', waarin hij weer een stukje toevoegt aan het verhaal van het jongetje dat in het Duitsland van de jaren dertig geconfronteerd werd met de eerste tekenen van wat er zou gaan gebeuren, dat in Nederland veilig dacht te zijn maar ook daar door het nazidom werd ingehaald, in Auschwitz zijn ouders verloor en nu, als volwassen man, de gevolgen van de oorlog nog altijd met zich meedraagt.

Het lijkt alsof Durlacher met ieder nieuw boek beter, soberder, indrukwekkender, schrijft. 'Niet verstaan' bestaat uit drie verhalen. In het eerste, 'Een muis in Delft' vormt een muis die hij met kruimeltjes lokt, zijn voornaamste gezelschap, neemt hij dansles om wat meer onder de mensen te komen en wordt hij verliefd op een katholiek meisje. Een verhaal van eenzaamheid maar toch ook wel met een komisch kantje, wanneer behalve die ene muis een complete familie op bezoek begint te komen. 'Sonja', het tweede verhaal, beschrijft de stimulerende invloed die de in 1978 gestorven hoogleraar Sonja Witstein, eens wonend in hetzelfde huis, op hem heeft gehad.

Misschien wel het mooiste is het verhaal waaraan de bundel zijn titel ontleent. Het is geweven rond het begrip taal, het Duits dat eens Durlachers moedertaal was, en het aanvankelijk onbegrijpelijke Nederlands, ook nog eens geschreven in letters die Gerhard, vertrouwd met het Sütterlin-schrift, niet kan lezen, maar dat hij mede dankzij vriendelijke leraren vrij snel onder de knie krijgt; hij neemt zelfs het Rotterdamse accent van zijn vriendjes over.

Maar die integratie in de Nederlandse samenleving baat niet, wanneer de bommen op Rotterdam vallen en de radio alleen maar onheilsboodschappen uitzendt. Het gezin probeert naar Engeland te vluchten, maar Rotterdam 'heeft geen uitgang meer'. Het wordt Apeldoorn, in de naiëve veronderstelling dat de bosrijke Veluwe, groen afgebeeld in Gerhards schoolatlas, een goede schuilplaats zal zijn.

In Apeldoorn lijkt het leven aanvankelijk weer gewoon. Gerhard doet toelatingsexamen voor de hbs, leert Hebreeuws in verband met zijn bar mitzwah, wordt bij dat feest gefeliciteerd door familie en vrienden, krijgt een prachtig armbandhorloge en een leren portefeuille van goede vrienden van zijn ouders. Die portefeuille heeft hij nog, voor hem bewaard door een eerlijke achterbuurman uit Apeldoorn, het horloge is hem op 3 oktober 1942 in Westerbork meteen afgepakt door NSB'ers. Daar, te midden van Duitse en Nederlandse joden, leert hij het kampjargon en spreekt hij nu eens Nederlands, dan weer het al bijna verleerde Duits uit zijn jeugd.

Maar die taal ziet hij niet meer als zijn moedertaal. In Baden Baden komen, nadat hij uit 'Drenkeling' heeft voorgelezen, mensen uit de zaal naar hem toe. Een geëmotioneerde heer stelt zich voor als zijn vroegere klasgenoot, iemand die zegt zijn vader goed te hebben gekend, een derde vertelt dezelfde leraar te hebben gehad. Hij signeert boeken, hoort namen die onaangename associaties wekken. Iemand spoort hem aan weer in Baden Baden te komen wonen en in zijn moedertaal te schrijven.

Maar Duits, zegt Durlacher, “is niet meer mijn moedertaal. Met mijn adoptief-moedertaal Nederlands ben ik heel gelukkig”. En, later, tegen zijn vrouw: “Ze hebben me verstaan, maar hebben ze me ook begrepen?”