Wim de Bie (1939-2023), vertolker van legendarische typetjes, overleden

Cabaretier en schrijver Wim de Bie is op 83-jarige leeftijd overleden. Dat heeft de VPRO, waar hij decennialang programma’s voor maakte, maandag bekendgemaakt. De Bie is thuis in Den Haag in het bijzijn van zijn familie overleden. De laatste jaren kampte De Bie met ernstige gezondheidsproblemen.

De meeste Nederlanders van boven de veertig zijn deels of volledig opgegroeid met de zondagavondsatire van Koot en Bie, die op haar hoogtepunt ruim twee miljoen kijkers per week trekt. In hun Keek op de week (1988-1993) leveren Kees van Kooten en Wim de Bie, direct na het achtuurjournaal, komisch commentaar op de politieke en maatschappelijke actualiteit. Hun voornaamste middel: het typetje, een figuur die iedereen herkent uit zijn eigen omgeving, zonder dat hij op één specifieke persoon gebaseerd is.

Nuchter beziet Wim de Bie in 2012 de nalatenschap van hemzelf en zijn jarenlange kompaan Kees van Kooten in de documentaire Van Kooten en De Bie sloegen weer toe. De tieners van dat moment herkennen hem al niet meer op straat. “En zo hoort het!”, zegt De Bie tegen interviewer Coen Verbraak, met op zijn gezicht een grote glimlach.

Wim de Bie was de vertolker van vele legendarisch geworden typetjes, onder wie zwerver Dirk, meneer Foppe en de verzuurde oud-leraar Duits O. den Beste. Maar het meest iconisch blijft toch de onvrijwillige vrijgezel Frank van der Putten, die op veertigjarige leeftijd nog altijd woont bij zijn gescheiden moeder, gespeeld door Van Kooten. Mede dankzij de treffende styling van grimeur Arjen van de Grijn groeien moeder en zoon Van Putten uit tot grote publieksfavorieten.

‘Niet wijzen, moeder, niet wijzen!’

De Bie speelt de ingehouden woede en het sociale ongemak van Frank op geniale wijze uit. In een beroemde sketch probeert moeder Carla haar zoon in het café te koppelen aan een man: “Kijk eens Frank, wat een leuke meneer daar zit.” Waarop Frank reageert, de kaken stijf op elkaar: “Niet wijzen, moeder, niet wijzen!” Als Carla even naar de wc is, richt Frank zich direct tot de kijker: “Ik wil helemaal geen leuke meneer. Ik wil een lekkere ronde blonde meid om mee te rollebollen onder de kerstboom. Maar ja, ik heb alleen mijn moeder en daar ben ik voor behandeld.”

Klisjeemannetjes

Wim de Bie wordt in 1939 geboren in de Haagse Parsivalstraat. Slechts vijfhonderd meter verder bevindt zich het Dalton Lyceum, waar hij zijn middelbareschooltijd doorbrengt. Aldaar leert hij Kees van Kooten kennen, die een paar klassen onder hem zit. Geïnspireerd door Wim Kan en het Haags Studenten Cabaret richten ze samen met een paar anderen een cabaretgroepje op, Cebrah genaamd. In een recensie van hun eerste voorstelling Grapsgewijs (1961) wordt De Bie geprezen als ‘de meest markante kracht van het groepje’ die met zijn ‘ietwat houdingloze slungelachtigheid aardig een legerpredikant en een hopman parodieerde’.

In mei 1961 schrijft De Bie zich in voor een cursus kleinkunst van de Nederlandse Radio Unie. Twee jaar later rondt hij die cursus met succes af en al een paar maanden daarna, in augustus 1963, maakt hij zijn debuut bij de Vara-radio. Wim mag voor die omroep het jongerenprogramma Uitlaat presenteren en samenstellen. Hij vraagt direct zijn vriend Kees bij de redactie.

Uitlaat markeert het begin van Koot en Bie als komisch duo. Als vaste afsluiter van het programma spelen ze de Klisjeemannetjes, twee plat-Haagse types die zich aan het biljart te buiten gaan aan allerhande clichés. Het succes daarvan leidt ertoe dat ze al snel ook voor de tv gevraagd worden. Van 1968 tot 1972 maken ze, samen met onder anderen Ton van Duinhoven en Annemarie Oster, de satirische sketchshow Hadimassa, waarvoor ze zelf een groot deel van de teksten schrijven.

Het Simplisties Verbond

De vroege jaren zeventig vormen een overgangsperiode. Van Kooten en De Bie verruilen de Vara voor de VPRO en willen daar graag een eigen programma, maar krijgen dat aanvankelijk niet. Na twee seizoenen te hebben meegedaan aan de experimentele serie Het gat van Nederland is het moment dan eindelijk daar. In november 1974 maken ze hun debuut als het Simplisties Verbond, de vlag waaronder ze ook in de daaropvolgende decennia zullen blijven optreden. De Bie is dan 35.

In de beginjaren is het Simplisties Verbond nog wat zoekende naar haar vorm. Wanneer vanaf het televisieseizoen 1979-’80 de buiten de studio gefilmde sketches met allerhande typetjes een vast onderdeel gaan vormen, stijgt het succes van het duo tot grote hoogte. Eén tot anderhalf miljoen Nederlanders amuseren zich eens in de drie weken met de avonturen van de vrije Haagse jongens Jacobse en Van Es en het kritische Avro-lid Cor van der Laak (‘Hou je d’r buiten, Cock!’) en zijn gezin.

Wanneer Jacobse en Van Es in aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen van mei 1981 een (fictieve) eigen partij oprichten – de Tegenpartij, met als leuzen ‘Geen gezeik, iedereen rijk’ en ‘Samen voor ons eigen’ – is het succes zelfs zo groot dat Koot en Bie besluiten hun typetjes bij een staatsgreep om het leven te laten komen. Diverse mensen beginnen de racistische en populistische uitingen van de Tegenpartij iets te serieus te nemen en laten doorschemeren echt op de partij te willen stemmen als dat zou kunnen. Terwijl De Bie met Van Kooten juist werden gezien als linkse opinieleiders, iets waar De Bie zelf niet zoveel van moest hebben.

Privéleven

Wat De Bie in zijn privéleven vond en deed, hield hij gescheiden van zijn openbare optredens en televisiewerk. Tegen een interviewer van de Volkskrant zei hij in 2015: “Ik weet dat dit een vraag-antwoord interview is zonder sfeerimpressies, anders hadden we ook niet bij mij thuis afgesproken. Zo streng ben ik daarin.”

Toch bezocht een verslaggeefster van Trouw hem tien jaar eerder ook in zijn woning, met beschrijving van het schilderij aan zijn muur dat hij zelf heeft gemaakt. Er staat een silhouet van een man op, alleen op de top van een berg. “Het illustreert het eenzame van mijn avontuur”, zei hij daarover.

De Bie was een wat verlegen man. “Zelfs een beetje mensenschuw. Dat zit er genetisch in. Mijn vader was zo, zijn broer in nog sterkere mate. Daarom speel ik ook het liefst de kluizenaars.”

Zoals de wereldvreemde meneer Foppe. Een wc-rol kopen en op de lopende band leggen was voor hem al een beproeving. Vinden mensen vast raar, dacht Foppe. Dit typetje gaat De Bie aan het hart. “Het is een duidelijke uitvergroting van mijn eigen psyche.”

De Bie was geenszins een meneer Foppe die als vrijgezel zijn dagen zo onopvallend mogelijk sleet. De Bie was getrouwd met beeldend kunstenaar Ernestine Oosting, had een zoon en leefde na zijn scheiding samen met zijn vriendin.

Toch, tussen de mensen voelde De Bie zich niet op zijn gemak. Met zo’n karakter ligt een carrière als tv-komiek niet voor de hand. “Ik heb dit werk nooit gekozen om de lolbroek uit te hangen”, zei hij. “Het komt meer voort uit het idee dat je beter vóór de mensen kunt staan, dan ertussen.’'

In 2005 keek hij terug op zijn eerste feest. Dat was in de derde klas van de middelbare school. Toen hij de zaal binnenkwam, kreeg hij een soort dwanggedachte. Hij wilde iets doen. Dansen? Nee, De Bie ging terug naar huis en kreeg daar een ingeving. Hij ging op het feest radiopresentatoren imiteren. “Terugblikkend vind ik dat zelf gek”, zei hij “Die impuls. Waarom wilde ik zo graag opvallen?’’

Opvallen deed hij ook als hij O. den Beste speelde, de razende leraar Duits. Dan begon hij ineens te schreeuwen in een vol winkelcentrum, en keken alle mensen zijn kant op. Met de camera’s erbij, in zijn rol van de Duitse leraar, durfde De Bie dat wel. Sterker, hij beleefde er zelfs lol aan, ook al bonsde zijn hart in zijn keel.

Bieslog

In het voorjaar van 1998 valt vrij plotseling het doek voor Koot en Bie. Van Kooten is creatief opgebrand en wil stoppen met het maken van televisieprogramma’s. Wim de Bie gaat nog drie seizoenen solo verder, voornamelijk uit angst om in een zwart gat te vallen na zoveel jaar onafgebroken televisie maken, zo bekent hij later. De uitzendingen die hij in deze periode maakt, behoren tot de minst memorabele uit zijn carrière.

Op het dan nog eerbiedig met een hoofdletter geschreven Internet hervindt Wim de Bie in 2002 zijn kracht. Hij stort zich op het online leven in een tijd waarin nog maar weinig mensen in Hilversum dat doen. Zes jaar lang plaatst hij meerdere keren per dag berichten op zijn site Bieslog. Die worden bekeken door een trouwe schare volgers. In 2005 wint Bieslog zelfs de prestigieuze Prichettprijs voor de beste digitale productie van het jaar.

Na 2008 wordt het stil rond De Bie. Bij de beëindiging van zijn blog kondigt hij nog wel nieuwe plannen aan, maar die komen niet van de grond. Los van een enkel gastoptreden rust hij op zijn lauweren.

Wat resteert zijn ruim driehonderd uur televisie, een stapel elpees, enkele romans en verhalenbundels en een flinke lading iconische typetjes. Daarmee zal Wim de Bie, in weerwil van zijn eigen scepsis, nog tot lang na zijn dood blijven voortleven in het collectieve geheugen.

Lees ook:

Bieslog weer in de lucht, al is het technisch een rommeltje

De VPRO heeft het oude weblog van Wim de Bie weer tot leven gewekt

Wat drijft weblogger Wim de Bie? ‘Wat mijn drijfveer is, weet ik niet. Wil ik ook niet weten’

De mensenschuwe Wim de Bie wist ook niet waarom hij wilde opvallen. Bijna beschaamd vertelde hij in 2005 over zichzelf.