Wat was er 14 oktober? De vernietiging van Sobibór

De Tweede Wereldoorlog komt elk jaar mei op televisie, maar de oorlog zelf liep het hele jaar door. Klinkt stom, maar in zulke geclusterde herinneringen ga je als mens het verleden beleven (tenzij je familie slachtoffer was en de oorlog nooit ophoudt). Daarin schuilt al het gevaar van het vergeten.

Dat 14 oktober 1943 een cruciale dag was, weten vast niet veel mensen. De NOS besteedde woensdag ruim aandacht aan de opstand in vernietigingskamp Sobibór die dag. Kort verteld: in dat kamp in Oost-Polen werden treinladingen mensen een paar uur na aankomst vergast. Zo’n 180.000 mensen stierven er, onder wie ruim 34.000 Nederlanders: een derde van ‘onze’ Holocaustslachtoffers. Op 14 oktober vermoordden gevangenen een aantal kampbewakers en er sloegen 365 mensen op de vlucht, van wie 47 het overleefden. De rest van de gevangenen werd gefusilleerd, allen. De nazi’s verbrandden het hele kamp. Sobibór moest nooit hebben bestaan.

Hoewel overlever Jules Schelvis (1921-2016) zijn indrukwekkende verhaal en muziekproject ‘Er reed een trein naar Sobibór’ al in 2015 vertelde – het is woensdag na de herdenking herhaald – komen de feiten weer hard aan. Steeds harder drong tot me door wat het betekende dat Schelvis (toen 22) de enige was uit zijn hele trein die de reis heeft overleefd.

Hij zat met 3006 mensen in die trein, onder wie zijn vrouw Rachel en haar familie. Al die mensen in de veewagens die baby’s verschoonden, die vochten om een fris plekje bij de tralies, die uitstapten en hun kleren op een stapeltje legden – die stapten nooit meer ergens in. Schelvis wist bij de werkgroep te komen en overleefde uiteindelijk zeven concentratie- en vernietigingskampen.

De angst is van opa op vader op kleindochter overgeslagen

Cijfers gaan leven als iemand met een directe band ermee daarover vertelt. Daarom was het belangrijk dat de NOS met Schelvis’ kleindochter Kim la Croix terugging naar Sobibór. De angst is van opa op vader op haar overgeslagen, zei ze. Bij de plek van het massagraf ligt een kleed van stenen voor al die verdwenen mensen. Als 180.000 stenen op de maag.

Hoe kunnen er dan mensen zijn die de Holocaust ontkennen, denk ik woedend. In deze coronatijd blijkt weer dat correcte informatie en feiten werkelijk niet vanzelfsprekend zijn. Propaganda heeft macht. De mensen die de theorieën van bewegingen als QAnon volgen (corona is gecreëerd; een vaccin moet macht over de bevolking opleveren, de Tweede Wereldoorlog is verzonnen door bankiers; ik schreef er laatst over), die mensen leven in een ander paradigma. Kennelijk kunnen mensen zo alomvattend gestuurd worden in hun denken, dat ze vanuit hun andere wereldbeeld verhalen en bewijzen niet meer geloven.

Opdat mensen niet vergeten, een zinnetje met hernieuwde waarde

Schelvis heeft een halszaak gemaakt van het doorvertellen van zijn verhaal aan zo veel mogelijk mensen mét het verzoek dat weer aan hun kinderen door te geven. Opdat mensen niet vergeten – dat zinnetje krijgt opnieuw waarde. Het kán, dat mensen anders over iets gaan denken.

Het zijn de echte getuigenissen die, samen met archeologische opgravingen daar van een tandenborsteltje, parel of lepel, de details bieden waardoor je niet om zo’n verhaal heen kunt. “Elk woord is een overwinning op de nazi’s”, zei Schelvis. Ja denk ik, we moeten niet opgeven te vertellen wat er echt gebeurt.

Vijf keer per week schrijven Renate van der Bas en Maaike Bos columns over televisie.