Wat uitnodigen gemeen heeft met het Duitse ‘einladen’

Naar aanleiding van de aflevering over ‘uitnodigen’ kreeg ik meerdere reacties van lezers die vroegen waarom ik in dat stukje geen aandacht had besteed aan het Duitse werkwoord ‘einladen’. En de meeste lezers voegden daar nog aan toe dat het Duits ook nog het tegengestelde ‘ausladen’ kent.

Mijn antwoord was tweeledig: je hebt maar beperkte ruimte in zo’n stukje, en – belangrijker – het zou geen nieuwe inzichten hebben opgeleverd. Ik had erop gewezen dat een gerichtheid op het begin of juist het eind van een traject bij meer werkwoorden voorkomt (zoals ‘halen’ en ‘brengen’), en ik had de gerichtheid op het begin verklaard uit de oorspronkelijke betekenis van ‘nodigen’, namelijk ‘een noodzaak creëren’. Dat gebeurt op de plaats waar de genodigde zich bevindt.

Uitsluitend een tegenstellende betekenis

Bij ‘einladen’ is het allemaal niet veel anders. De overeenkomst tussen ‘uitnodigen’ en ‘einladen’ is dat beide afkomstig zijn van een werkwoord zonder voorvoegsel. Net als ‘nodigen’ betekende het oude sterke werkwoord ‘laden’ in het Duits al ‘uitnodigen’. Ook ‘ein-’ hangt er dus maar zo’n beetje bij. Het verschil is dat ‘laden’ blijkbaar inzoomt op de plaats waar de uitnodiger zich bevindt.

Hoewel de etymologie van ‘laden’ niet geheel zeker is, lijkt die wel mijn analyse te ondersteunen. Het woord wordt in elk geval in verband gebracht met betekenissen als ‘willen, verlangen’, net als het grondwoord in het Latijnse ‘invitare’. Dat verlangen gebeurt niet op de plaats van de genodigde, maar juist op die van de uitnodiger. Vandaar dat het voorvoegsel juist de doellocatie benadrukt.

‘Ausladen’ is minder interessant. Het is later gevormd als een soort kunstmatige tegenstelling met ‘einladen’ (als ‘Gegenbildung’, zeggen de Duitse etymologen). Dat ‘aus-’ lijkt dus niet zozeer een plaatsbetekenis te hebben, maar vrijwel uitsluitend een tegenstellende betekenis.