Wat is er toch loos bij de EO?

Het rommelt en kraakt bij de Evangelische Omroep. Uit verschillende hoeken klonk de afgelopen weken commentaar op de directie, die de missie van de omroep - mensen bereiken met het evangelie van Jezus Christus - uit het oog zou zijn verloren.

Hoewel de EO zelf zweert dat de grondslag van de omroep niet is veranderd, is de klacht dat de tv-programma's van de EO zijn veralgemeniseerd, al helemaal sinds de christelijke omroep begin dit jaar de taken van de opgeheven Ikon en de Zendtijd voor de Kerken overnam. En nu de EO de remonstrantse predikant en homoactivist Tom Mikkers heeft aangesteld als programmamaker, is de maat voor een deel van zijn achterban vol.

Zowel twintig voorgangers van baptistengemeenten als een groep prominente EO-leden stuurden onlangs open brieven aan de EO-directie, waarin zij de koers van de omroep veroordeelden. Vanuit eenzelfde gedachte begon theoloog Marten Visser vorige week de Facebookpagina 'EO Duidelijk', waarmee hij orthodoxe kijkers in de EO-Ledenraad hoopt te krijgen.

"De EO is in de laatste decennia inderdaad veranderd", zegt religiewetenschapper Johan Roeland van de Vrije Universiteit in Amsterdam. "Dat zie je terug in het aanbod, van series als 'God verandert mensen' en 'Mag ik eens met je praten' naar 'Veertig dagen zonder seks' en 'Rot op naar je eigen land'."

Begin jaren negentig kreeg de EO extra zendtijd, waardoor de omroep liberaler werd en professionaliseerde. "De typisch evangelische bekeringsverhalen - van ellende naar verlossing tot dankbaarheid - maakten plaats voor programma's waarin plaats is voor iemands worstelingen met het geloof", stelt Roeland, die onlangs met vier anderen de verschuivingen binnen 'De Verandering' onderzocht, een programma dat de EO al decennia lang in verschillende varianten uitzendt.

Tegelijkertijd kenterden de opvattingen over kwalitatieve televisie, waarmee ook de vorm en stijl van de programma's anders werden. "Waar de presentator de kijker in eerste instantie rechtstreeks toesprak en op een zeer sturende manier interviewde, zie je hem nu een stukje met iemand meelopen en op een open manier vragen naar zijn of haar levensverhaal."

Tekst loopt door onder afbeelding.

Spagaat
Sinds die periode zit de EO in een spagaat, meent Roeland. Enerzijds moet de omroep verantwoording afleggen aan zijn behoudende achterban en aan de andere kant wil het een zo breed mogelijk publiek bereiken. Die wrijving leidt zo nu en dan tot een vonk. In 2011 bijvoorbeeld, toen 'The Passion' voor het eerst op tv kwam. Of in 2009, het jaar waarin presentator Arie Boomsma poseerde voor een homoglossy en de EO na een storm van kritiek afzag van het satirische programma 'Loopt een man over het water'.

Maar de veranderingen bij de EO vloeien niet alleen voort uit een keuze van de omroep zelf. Als onderdeel van het publieke bestel beweegt de omroep ook mee met de ontwikkelingen binnen het televisielandschap. "De publieke omroep voelt de hete adem van de commerciëlen in zijn nek", weet de religiewetenschapper. "Dat heeft effect op de programmakeuzes."

Het moet populairder, zoals bijvoorbeeld de 'EO-Jongerendag' laat zien. De afgelopen veertig jaar is het karakter van het jaarlijkse evenement behoorlijk veranderd. Wat begon als een regionale bijeenkomst waarbij bezoekers op stoelen naar voornamelijk lezingen luisterden is uitgegroeid tot een van de grootste christelijke festivals van Europa. "En de lichtshows en hippe muzikanten worden zorgvuldiger dan voorheen in beeld gebracht voor de kijker thuis. Je ziet dat de EO-programma's zintuiglijker en professioneler zijn geworden."

De invloed van de netmanagers van de publieke omroep op de EO is verder toegenomen sinds de recentelijke hervormingen in Hilversum. "Ze bepalen nu welke programma's hoe gemaakt moeten worden", legt Roeland uit. "Soms gaat dat ver: het zou me niet verbazen als het initiatief van bijvoorbeeld 'Love me gender: vijf transgenders op zoek naar liefde' van de zendercoördinator komt en de EO noodgedwongen mee moet."

Toch is het niet alleen de EO die verandert. De omroep wordt ook beïnvloed door bewegingen binnen de achterban. In de kerk verliezen traditioneel christelijke geloofsvoorstellingen en uitingsvormen namelijk langzaam terrein, blijkt uit het nieuwste onderzoek 'God in Nederland', dat sinds 1966 om de tien jaar wordt uitgevoerd.

"De perceptie van God is veranderd", zegt socioloog Wim Dekker van de Christelijke Hogeschool Ede, die de geloofsontwikkeling onder de EO-achterban in 2007 onderzocht. "Dat uit zich in het gedrag van gelovigen en ook in hun opvattingen over allerlei zaken, van seksualiteit tot evolutietheorie."

De diversiteit is toegenomen, zowel binnen kerkgenootschappen als binnen de EO en zijn achterban. "De kerken en de levensbeschouwelijke organisaties die daarmee verbonden zijn zoeken momenteel allemaal naar manieren om met dat nieuwe klimaat om te gaan. Dat het daarbij soms schuurt, is onvermijdelijk."

Dekker denkt niet dat de huidige ophef zal leiden tot een grotere protestbeweging. "De meerderheid van de EO-achterban is behoudend en heeft haar wenkbrauwen opgetrokken na de komst van het programma 'Love me Gender' en van praktiserend homo Mikkers als presentator. Maar dat temperament van voorheen, die felheid om de barricades op te gaan, is verdwenen."

Wel heeft de omroep volgens de socioloog nog een stap te zetten in het toelichten van zijn meest recente keuzes. "De EO heeft geuzenmoed om telkens de spanning tussen het open gesprek en de klassieke missie op te zoeken", vindt hij. "Maar daarbij is het wel cruciaal dat je de achterban helder uitlegt waarom een bepaalde weg is ingeslagen."

Samenwerking Ikon
Dekker noemt de programma's 'Veertig dagen zonder seks' en 'The Passion' als voorbeeld. "Waar daar in het begin kritiek op kwam, begrepen en accepteerden de meeste leden die keuzes nadat de EO zich had verantwoord. Sterker nog, ze realiseren zich dat het knap is wat de omroep heeft gedaan met het meest heilige paasverhaal." Nu moet de EO de samenwerking met de Ikon uitleggen. "En ik weet niet of dat gaat lukken. Een deel van de achterban snapt nu totaal niet waarom de EO die extra taak op zich heeft genomen."