Wat betekent het als de Nederlandse ploeg wint: dat ze hier beter te eten hebben?

Kunsthistoricus Joke de Wolf richt de blik op een kunstwerk dat bij de actualiteit past. Deze week: vlagvertoon

Ik viel midden in een zwemwedstrijd. Het ging over een estafette, Australië lag op kop. Er moeten nog meer teams hebben meegedaan, en televisiekijkers konden ze vast zien, maar alles wat ik op de radio hoorde, minutenlang, ging over het Nederlandse team. De Nederlandse zwemsters werden tweede. De verslaggever zei dat dat goed was.

Een paar dagen ervoor droegen sporters de nationale vlaggen het stadion binnen. Achter elke vlag hobbelde een groepje sporters. Sommigen hadden zelf kleinere vlaggetjes in de hand. Ze zwaaiden en maakten hartjes naar de camera’s. De Russen hadden straf, vanwege doping. Die mochten geen eigen vlag dragen.

Ook op kunstwerken zwaaien mensen soms met vlaggen. Deze klassieker heet La Liberté guidant le peuple, de Vrijheid leidt het volk. Eugène Delacroix schilderde het in 1830, als verbeelding van de Julirevolutie waarbij dat jaar de middenklasse tegen de Franse koning in opstand was gekomen. Op de voorgrond liggen meerdere dode mannen, sommigen halfnaakt. Aan de linkerkant trekt de meute op, rechts is nog net het silhouet te zien van Parijs. Middenin staat een vrouw met bloot bovenlijf en blote voeten. In haar linkerhand houdt ze een geweer met bajonet, rechts fier omhoog een stok met daaraan de Franse driekleur.

Die vlag was ingevoerd na de Franse Revolutie van 1789. Vóór die tijd was er niet zoiets als een Franse vlag. Ook geen Duitse of een Italiaanse, in Nederland was het ingewikkeld. Koningshuizen hadden vlaggen, steden ook. Maar een uniforme natie, met één taal, heerser, volkslied, archief, postzegel en zwemteam, dat ontstond pas in de loop van de negentiende, soms pas twintigste eeuw. De driekleur in het schilderij was een symbool voor een eenheid die nog moest groeien.

Hét symbool van de republiek

De vrouw op het schilderij is trouwens ook een symbool, anders had ze daar niet zo pontificaal met blote borsten kunnen staan, alleen een mythisch figuur mocht dat. Mogelijk baseerde Delacroix zich voor de vrouw op het verhaal van een Griekse courtisane, Phryne, die tijdens een proces werd vrijgesproken toen de rechters haar borsten zagen. Onder schilders werd Phryne in de negentiende eeuw erg populair.

En deze Liberté, de Phryne met vlag, bleef ook in de twintigste eeuw bijzonder geliefd in Frankrijk: ze werd Marianne, hét symbool van de republiek. In de jaren tachtig en negentig stond ze op het biljet van 100 francs, en in diezelfde tijd kwam ze ook op een postzegel – nu alleen met hoofd. Ook bij de demonstraties tegen het Franse vaccinatiepaspoort afgelopen week dook ze op – opnieuw op de barricades.

Bij een groep horen lijken veel mensen aangenaam te vinden. De meeste groepen kies je uit, nationaliteit ligt ingewikkelder. Ik vind al die nadruk op de prestaties van de Nederlandse sporters soms ongemakkelijk. Wat betekent het als de Nederlandse ploeg wint: dat ze hier beter te eten hebben? Dat ze betere genen hebben? Of dat er hier meer geld is voor een goede coach?

In de kunstwereld wordt bij internationale manifestaties steeds minder gekeken naar de nationaliteit van een kunstenaar. Daar zou de sportwereld een voorbeeld aan kunnen nemen. Om, precies zoals eind negentiende eeuw de gedachte was, het egoïsme te verdrijven en internationale solidariteit te verbeteren. En iedereen te laten pronken met alléén de Olympische vlag. Niet als straf, maar als symbool van ultieme vrijheid.

Joke de Wolf kiest elke week een kunstwerk dat in het hart van de actualiteit past. Eerdere afleveringen van Het Oog van De Wolf vindt u hier.