Waarin hetgeen anders is dan datgene

Twee leerlingen die bezig waren met een profielwerkstuk, stelden mij per mail enkele vragen over grammatica. Toen ik die beantwoord had, kreeg ik een beleefd mailtje terug met een bedankje: ‘De informatie die u ons heeft gegeven was precies hetgeen waar wij naar op zoek waren.’ Dat vond ik natuurlijk fijn, maar ik bleef wel even haken aan dat woordje ‘hetgeen’ in die zin.

Hoe het voor jongeren zit weet ik natuurlijk niet, maar voor mij doet het vrij formeel aan. Zonder ‘hetgeen’ zou die zin ook prima kunnen: ‘Dit was precies waar wij naar op zoek waren’. En als je daar nou echt iets bij wil zetten, zou mijn voorkeur uitgaan naar ‘datgene’ boven ‘hetgeen’. ‘Dit was precies datgene waar wij naar op zoek waren.’ Wat is hier aan de hand?

Een ingesloten antecedent

De bijzin ‘waar we naar op zoek waren’ is hier een zogeheten ‘vrije relatiefzin’. Dat is eigenlijk een bijvoeglijke bijzin, dus die hoort ergens bij (het ‘antecedent’). Maar in dit geval is dat antecedent opgenomen in het woordje ‘waar’. Of eigenlijk in het gesplitste woord ‘waarnaar’, dat daardoor een van de meest uitgebreide benoemingen heeft als woordsoort, namelijk ‘betrekkelijk voornaamwoordelijk bijwoord met ingesloten antecedent’. ‘Waar we naar op zoek waren’ is dus een verkorting van ‘iets waar we naar op zoek waren’ of ‘datgene waar we naar op zoek waren’.

Waarom zou je ‘datgene’ niet kunnen vervangen door ‘hetgeen’? Ik denk omdat ‘hetgeen’ zelf al zo’n ingesloten antecedent heeft. Je hebt wel ‘Wat je zegt is interessant’ of ‘Hetgeen je zegt is interessant’, maar niet ‘Datgene je zegt is interessant’. Daarnaast heb je wel ‘Datgene wat je zegt is interessant’, maar de vierde mogelijkheid, ‘Hetgeen wat je zegt is interessant’, is gek omdat je dan twee woorden hebt die allebei het ingesloten antecedent hebben. Dat is waarschijnlijk net een beetje te veel van het goede.