Voorzichtig plukken van de vruchten van de zee

Kunsthistoricus Joke de Wolf richt de blik op een kunstwerk dat bij de actualiteit past. Deze week: waterschapsverkiezingen.

De waterschapsverkiezingen gaan over schaarste, zo vatte Volkskrant-journalist Sheila Sitalsing het onderwerp laatst treffend samen. Het gaat immers over schaars water bij droogte, over schaarse ruimte voor koeien, huizen en natuur, en natuurlijk over schaars geld en schaarse macht.

Op de Tefaf, de jaarlijkse kunstmarkt in Maastricht waar musea, miljonairs en andere bezoekers uit de hele wereld nog tot zondag hun inkopen komen doen, gelden die principes niet. Hier betekent schaarste winst. Hoe zeldzamer het kunstwerk, hoe hoger de prijs. Wereldproblemen verdwijnen onder het hoogpolig tapijt waarmee de galeries hun vierkante meters op de beursvloer bekleden. Alleen van dichtbij kan je de Franse, Italiaanse en Nederlandse kenners en handelaars horen converseren over herkomst, lichtval en marktpositie. Ook het geluid van rollend geld wordt gedempt, maandag meldde de beurs al enkele verkopen van meer dan een miljoen.

Ook bij Salomon Lilian, een Amsterdamse kunsthandel gespecialiseerd in Hollandse en Vlaamse zeventiende-eeuwse schilderijen, lijkt overvloed troef. Dit schilderij van twee meter hoog en drieënhalve meter breed doet veel beursbezoekers watertanden. Het heeft als titel De overwinning van Neptunus met de vruchten van de zee, en werd geschilderd door Paul de Vos rond 1635. Centraal staat een imposante stapeling van vissen, krabben, schelpen en andere zeebeesten. Op de voorgrond liggen als in een etalage de kleinere zeebewoners uitgestald: schelpen, een zeester, twee schildpadden en rechts zitten zelfs twee jonge zeehonden met hoge aaibaarheidsfactor.

Kroon van riet en bloemen

Aan het roer van deze uitstalkraam staat Neptunus, herkenbaar aan zijn kroon van riet en bloemen, en natuurlijk aan de opgeheven drietand. Ook hier zijn vissen op vastgepind. De man die hem een schaal met rode koraal komt brengen is een Triton, een van de zonen van Neptunus, een meerman – half man, half vis.

Paul de Vos werd aan het eind van zijn leven een ‘uytghemunt ende vermaert Schilder in beesten, jachten en crijgh-wapenen’ genoemd. Hij was geboren in Hulst en verhuisde in 1596 naar Antwerpen, waar hij in de leer ging als schilder. Frans Snijders, een getalenteerde stilleven- en dierenschilder, trouwde met Margaretha de Vos, Pauls zuster. Snijders werd vervolgens zowel Pauls leermeester als zijn zwager.

Snijders schilderde rond 1620 een marktkraam op de vismarkt, een schilderij even groot als het werk op de Tefaf, nu in bezit van het Kunsthistorisches Museum in Wenen. Op een paar details na liggen de grote vissen daar precies zoals op het schilderij dat De Vos later zou schilderen. Maar de ‘gaven van de zee’ worden ook regelmatig door mythologische figuren bejubeld. In de publicatie die Salomon Lilian bij het schilderij maakte, staan maar liefst elf voorbeelden van soortgelijke visbanketten uit Antwerpen in dezelfde tijd, waar het onderscheid tussen markt en zee soms nauwelijks opvalt.

Wat de kenners wel zullen zien is dat deze pronkzucht van Neptunus en zijn visserscollega’s wel een prijs heeft gehad. Zo is bijvoorbeeld de steur, waarvan een exemplaar schuin naast Neptunus op de rotsen ligt, lange tijd afwezig geweest in de Nederlandse wateren. In 1953 werd er nog een gevangen in de Waal bij Tiel, daarna kwam het dier decennia niet voor door de aanleg van sluizen en stuwen in rivieren, en vanwege de intensieve vangst voor het vlees en de kaviaar. In 2012 is het dier geherintroduceerd in Nederland. Nu nog hopen dat de waterschappen en andere machthebbers ervoor kunnen zorgen dat ook het water op peil blijft.

Joke de Wolf kiest elke week een kunstwerk dat in het hart van de actualiteit past. Eerdere afleveringen van Het Oog van De Wolf vindt u hier.