Vijftig jaar na Reve en het Ezelproces worden kritische kunstenaars nog steeds bedreigd

Op Tweede Paasdag is het precies vijftig jaar geleden dat Gerard Reve door de Hoge Raad werd vrijgesproken van 'smalende godslastering'. In twee fragmenten had de grote volksschrijver God voorgesteld als een ezel waarmee hij de liefde bedreef. De verontwaardiging was groot, maar de hoogste juridische instantie achtte het op 2 april 1968 niet bewezen dat Reve de passages 'opzettelijk smalend' had bedoeld.

Reve kwam als held uit het 'Ezelproces' tevoorschijn, temeer omdat hij zijn verdediging in hoger beroep helemaal zelf had gevoerd. In een lang, literair verwoord pleidooi tilde hij de zaak ver uit boven de hoogst particuliere dierenfantasie. Zijn rede werd een monument voor de vrijheid van de kunst. Ook veel vakgenoten waren ermee geholpen.

Onderzoek

Maar wat is er anno 2018 nog van die vrijheid over? Kunnen kunstenaars nog zeggen en schrijven wat ze willen? Regisseur Erik Lieshout en redacteur Tom Rooduijn gingen op onderzoek. Ze interviewden controversiële schrijvers en kunstenaars. In hun documentaire 'Het is gezien', die maandag de première beleeft in Het Ketelhuis in Amsterdam, schetsen ze een verontrustend beeld: wagen kunstenaars zich buiten de gebaande paden, dan zijn hoon, dreigementen en uitsluiting hun deel.

"Kunstenaars offeren zich in zekere zin op", vertelt regisseur Lieshout. "Dat zie je in extreme vorm bij Tinkebell. Zij werd de meest bedreigde vrouw van het land toen ze in 2004 haar kat doodde en er een handtas van maakte." De kunstenares had kritiek op de 'uitbestedingsmaatschappij'. Daarom liet ze haar zieke kat niet inslapen bij de dierenarts, maar draaide ze hem eigenhandig de nek om. Snel en pijnloos, zegt ze zelf. Maar veel mensen zagen haar als de ultieme dierenbeul. De haatmails stroomden binnen. Activisten hingen posters op waarop stond dat zij dood moest.

In de documentaire draagt Tinkebell een fragment uit Reve's pleidooi voor dat rechtstreeks op haar van toepassing is. Reve weigerde zich aan te passen 'aan het begripsvermogen van slechte verstaanders', schreef hij. Ook met 'boze verstaanders' weigerde hij rekening te houden. Tinkebell stelt zich net zo compromisloos op, al betaalt ze daar een hoge prijs voor. Activisten houden haar verantwoordelijk voor bijna al het dierenleed op aarde, terwijl zij zelf tegen dat leed zegt te strijden en overtuigd vegetariër is.

Pedofielen

Ook schrijver A.H.J. Dautzenberg stuitte op gebrek aan begrip in de maatschappij. "Hij nam het op voor pedofielen, een groep waar hij zelf niet eens toe behoort", vertelt Lieshout. De fantasie moet vrij zijn, betoogde Dautzenberg. Ook voor een pedofiel, en zeker als die erbij aangeeft dat seks met een kind in de praktijk niet kan. "Je mag mensen nooit hun dromen en verlangens afnemen", herhaalt de schrijver in de film, "want voor veel mensen is dat het enige wat ze hebben."

Dautzenberg werd in 2011 lid van de toen nog legale pedofielenvereniging Martijn. Dat moest hij bekopen met gruwelijke verwensingen en doodsbedreigingen. De Financial Times-groep ontsloeg hem vanwege het lidmaatschap. Ook Fontys Hogeschool stuurde hem de laan uit - hij zou 'te controversieel' zijn.

Maar het ergste was dat collega-schrijvers hem niet steunden. Sommigen vielen hem zelfs openlijk af. Zo zetten Joost Zwagerman en Jan van Mersbergen hem weg als een idioot. "Dautzenberg kwam volkomen geïsoleerd te staan", zegt Lieshout. "De broederschap onder kunstenaars stelt kennelijk weinig voor. Maar voor mij is Dautzenberg een held."

Bedreiging en eenzaamheid zijn een constante in de documentaire. De Vlaamse schrijfster Kristien Hemmerechts had er ook onder te lijden. Ze schreef een roman waarin ze zich inleefde in Michelle Martin, die haar ex-man Marc Dutroux hielp bij het verkrachten en doden van meisjes. Hemmerechts, op straat bespuugd en uitgescholden, werd op slag 'de meest gehate vrouw van België'. Veel mensen vereenzelvigden de schrijfster met de moordenares. Daarmee begingen ze dezelfde denkfout als theaterbezoekers die Reve in zijn pleidooi beschreef; deze lieden stonden de boef uit het toneelstuk na afloop buiten op te wachten 'om hem een pak slaag te geven'.

Zulke primaire, volkse emotie is begrijpelijk, meent Lieshout, maar de kunst moet erdoorheen breken. "Ik heb de kunstenaars willen presenteren als wegbereiders die dwars door het struikgewas van de vooroordelen een nieuw pad banen. Ze komen vaak met een onwelgevallige visie die je opnieuw doet nadenken over de maatschappij. Dat is noodzakelijk, anders blijven mensen hangen in hun ideeën en raakt elke ontwikkeling geblokkeerd. Je ziet het misgaan in regimes waar de kunst geen enkele vrijheid heeft."

Seks en islam

In dit betoog kan de islam uiteraard niet ontbreken. Daarom zien we de jonge schrijver Mano Bouzamour, ook wel de 'Reve van de islam' genoemd. Na zijn debuutroman 'De belofte van Pisa', waarin hij seks en islam vermengt, trapten zijn ouders hem het huis uit. Oude buurtgenoten vlogen hem op straat aan. Maar hij kón niet anders, verklaart Bouzamour. Tijdens het schrijven stelde hij zich vaak de vraag of hij zich in de roman wel zo persoonlijk en kwetsbaar kon opstellen, gezien de te verwachten reactie van vrienden en familie. Maar uiteindelijk keek hij zichzelf diep in de ogen en zei: 'Vriend, all the way, of kap ermee.'

Het sluit naadloos aan bij de woorden van Hans Teeuwen. Na diverse aanslagen - op Theo van Gogh en Charlie Hebdo - worstelde de cabaretier met grappen over de islam. Toch moest ook hij iets met deze religie doen, anders zou hij voor zijn gevoel inboeten aan geloofwaardigheid: "Alles waar je niet over mág praten, dat zijn juist de onderwerpen waar je over móet praten."

Regisseur Lieshout kende Reve nog uit de jaren tachtig, toen ze samen een documentaire opnamen over de Franse schrijver Céline - ook zo'n verguisde figuur. Reve is inmiddels meer geaccepteerd, al was het maar door de toegenomen tolerantie voor homoseksualiteit. Toch zou het na zijn Ezelproces nog decennia duren, tot 1 maart 2014, voordat de gewraakte wet op de smalende godslastering - artikel 147 - helemaal uit het Wetboek van Strafrecht zou worden geschrapt.

Het was een overwinning, maar zeker geen eindzege. Want als de film één ding duidelijk maakt, is het dat kunstenaars hun vrijheid altijd opnieuw zullen moeten bevechten. "Kunst zal altijd blijven schuren", zegt Lieshout. "En dat is maar goed ook."