Veertig stemmen smeken: Zie om naar onze nederigheid

De uitgave heeft het formaat van een halve krantenpagina. Niks teveel want onder elkaar gedrukt staan veertig notenbalken, geordend in eenheden van vijf. Met andere woorden: er zijn acht vijfstemmige koorgroepen nodig om dit motet van Thomas Tallis tot klinken te brengen in de samenstelling sopraan, alt, tenor, hoge bas en lage bas. Anders gezegd: je moet minimaal veertig zangers (waaruit je acht koortjes samenstelt) bijeen brengen.

Minimaal veertig zangers. Veilig is om per stem twee zangers te nemen want je weet maar nooit of een verkoudheid toeslaat. Bovendien: als amateurzangers zich in het avontuur van Tallis' 40-stemmige motet begeven, sta je met zijn tweeën stevig in je partij. In zo'n dubbele bezetting zullen acht vijfstemmige koorgroepen in een zeer wijde cirkel aanstaande zondagmiddag (aanvang 15 uur) in de Grote kerk van Breda opgesteld worden, met Daan Manneke als dirigent in het midden.

Het 'Spem'-motet vormt de opening en de afsluiting van een programma over twee Engelse componisten in de zestiende eeuw: genoemde Thomas Tallis (circa 1505 - 1585) en diens leerling William Byrd (1543 - 1623). Van laatstgenoemde klinkt een vijfstemmige mis afgewisseld met enkele motetten van beide toondichters door de kerngroep in het 'Spem'-evenement, de Cappella Breda.

Omdat het een tamelijk unieke zaak is om tachtig mensen bijeen te brengen die vooraf allemaal apart in groepen moesten repeteren, en omdat het een overweldigende ervaring is in zo'n klankzee te functioneren, wordt het hele programma aansluitend nog een tweede keer uitgevoerd, in de Oude kerk (Oudekerksplein) te Amsterdam om 20.30 uur.

Ergens in die cirkel sta ik zelf, als tenor in het achtste koor. Dan besef je pas waarom in elk boek over de geschiedenis van de zang dat staaltje van muziekbouwkunde met ontzag wordt vermeld. Er bestaat nóg een veertigstemmig werk, het motet 'Ecce beatum lucem' van de Italiaan Alessandro Striggio, een dertig jaar jongere tijdgenoot van Tallis. De heren zullen elkaar zeker ontmoet hebben want Striggio verkeerde in 1567 enkele weken aan het hof van koningin Elizabeth I; in haar dienst stond Tallis als 'Gentleman of the Chapel Royal'. Tallis' 'Spem' dateert naar alle waarschijnlijkheid uit 1573, gemaakt bij gelegenheid van Elizabeths veertigste verjaardag.

Het bouwen van zo'n mega-motet past in de muziekcultuur van de zestiende eeuw. Dikke stapels bundels met motetten (voor geestelijke teksten) en madrigalen (wereldlijke inhoud) getuigen dat er veel gemusiceerd werd in kleine gezelschappen. Om een gebeurtenis cachet te geven, ontstonden er ook grotere werken, maar zo'n veertigstemmig hoogstandje is uniek.

“Dames en heren, u moet 'Spem' zingen als kamermuziek”, zo sprak Daan Manneke op de eerste repetitie met alle tachtig Spemmers. “Het is geen romantisch oratorium; het zijn acht intieme motetten die allerlei combinaties met elkaar maken en maar op enkele plaatsen allemaal tegelijk klinken.” De boodschap was duidelijk: geen keel opzetten, maar juist werken op detaillering.

De compositie getuigt van de durf die de zestiende eeuw kenmerkt op alle gebieden. Spectaculair werk leverden de ontdekkingsreizigers. Het was Elizabeth I die haar onderdanen op dat gebied aanmoedigde, zoals de beroemd geworden Francis Drake. In drie jaar tijd, tussen 1577 en 1580, reisde hij zeilend de wereld rond. Een ruige knokker was die Drake, die met kapen en plunderen van vooral Spaanse schepen en nederzettingen (hij kreeg daartoe in 1570 koninklijk verlof) Elizabeth zeer tevreden stemde.

Interessant dat Tallis een tekst koos die maar weinig becomponeerd werd, een passage uit het bijbelboek 'Judith'. Judith was de vrouw die de veldheer Holofernes met haar charmes misleidde en hem in zijn slaap vermoordde. Als dat verhaal symbolisch moest slaan op Elizabeth, vereist dat een hersenkronkel waarover alleen hovelingen (wat Tallis was) beschikken. De tekst luidt (in Nederlandse vertaling): 'Nooit heb ik op een ander mijn hoop ('spem') gevestigd dan op U, God van Israël, die vertoornd en genadig zult zijn, en alle zonden van de mensen in rampspoed vergeeft; Heer God, Schepper van hemel en aarde, zie om naar onze nederigheid.

Inderdaad, dun en intiem zette Tallis van uit de eerste woorden 'spem in alium' de smeekbede op, beginnend in het eerste koor (alleen de bovenste twee stemmen), waarna de koren twee, drie en vier aanschuiven. 'Wat mooi', denk je dan, stilletjes wachtend in koor acht, terwijl de klank door de cirkel rolt, totdat eindelijk in maat 33 ook jouw groep inzet, met een volgend tekstdeel ('praeter in te'; dan alleen op U).

Want Tallis verdeelde de eerste tekstregel tactisch in tweeën over koren 1 - 4 en koren 5 - 8. Maar terwijl koor acht nog smekend prevelt, vallen de andere koren er bijna gelijktijdig massaal overheen met een blokvormig 'praeter in te'. Knap hoe Tallis de inhoud van een paar versregels in het kort bestek van 138 maten met plotselinge effecten belicht. Natuurlijk klinkt het 'omnia peccata hominum' in een vrij lange, veelzeggende warreling (ál die zonden) door en overelkaar heen. Schokkend is meteen daarna één tel rust voor alle partijen. Dan barsten zij uit: 'in tribulatione' oftewel 'in rampspoed'.

Met typerend verfijne motetkunst leefde Tallis zich daarna uit op het woord 'creator' (schepper) om aan te geven dat hij ook een vonkje van dat genie in zich droeg. Trots op zijn vakmanschap rondde hij in alle veertig stemmen de smeekbede af: 'Zie om naar onze nederigheid'. Elizabeth I in haar praaljurk met edelstenen ten voeten uit.

O ja, hoeveel stemmen telt een symfonie? De grootsten, van Mahler bijvoorbeeld, zitten op zo'n 25 tot 30 stemmen. Maar die duren wel langer dan de tien minuten van Tallis.