Vasalis’ hoofd en de zeemeermin

Een lezer stuurt mij een fragment van het gedicht ‘Afsluitdijk’ van Vasalis, waar hij een grammaticale eigenaardigheid in opmerkt. Het fragment luidt als volgt: ‘Daar zie ik ook mezelf. Alleen / mijn hoofd deint boven het watervlak, / beweegt de mond als sprak / het, een verbaasde zeemeermin.’ De lezer ervaart een sterk gevoel van vervreemding bij het woordje ‘het’ in de laatste regel. Waarom gebruikt de dichteres hier niet ‘ik’? Waarom die nadruk op dat losse hoofd?

Je kunt een gedicht natuurlijk niet echt grammaticaal bekritiseren. Je kunt alleen proberen het te begrijpen (of ondergaan). Maar je kunt wel grammaticale analyse toepassen. Het woordje ‘het’ verwijst inderdaad naar ‘mijn hoofd’ twee regels terug. Dat lijkt grammaticaal een logische keuze, want in de vorige regel is het hoofd ook al onderwerp (het hoofd beweegt de mond). Bovendien scheidt de dichteres zichzelf als observator van een derde persoon met ‘zie ik mezelf’.

Anderzijds zetten alle regeleinden de lezer op het verkeerde been. Bij ‘alleen’ denk je eerst aan een bepaling van gesteldheid (‘ik zie mezelf in eenzame toestand’), maar dan blijkt het bij ‘mijn hoofd’ te horen. Als je de derde regel apart neemt kun je ook ‘beweegt de mond’ lezen, met ‘de mond’ als onderwerp. En ten slotte is de komma in de laatste regel ook nog een splitsing, omdat de bijstelling ‘een verbaasde zeemeermin’ niet over het hoofd gaat, maar het lichaam, dat door het wateroppervlak van het hoofd gescheiden wordt.

Die bedrieglijke splitsing lijkt een centraal thema van het hele gedicht. De dichteres rijdt in een bus over de afsluitdijk, die de Noordzee scheidt van het IJsselmeer. Zij ziet in het raampje als optische illusie een weerspiegeling van de hele bus in de zee, en aan het eind van het gedicht gaat het over ‘het wonderlijk gespleten heden’, dat verleden en toekomst scheidt.