Een pestepidemie in de Middeleeuwen veranderde onze manier van kleden voorgoed. Gaat corona de mode ook beïnvloeden? Het mondkapje is in elk geval hét nieuwe mode-accessoire.
Verschrikte trendwatchers schieten met hun ideeën alle kanten op als ze de vraag krijgen voorgelegd welke invloed de coronacrisis op de mode zal hebben. Hun voorspellingen variëren van grote veranderingen tot business as usual. Wordt ons kledingbeeld persoonlijker, luxueuzer of juist ingetogen? Gaan we ons individueler gedragen en kleden?
De modehuizen geven nog geen richting aan, want alle shows zijn afgelast. Maar de geschiedenis leert dat na rampspoed vaak een modekoers volgt waarin luxe en extravagantie een beetje doorslaan. Zo werden als reactie op de hiv/aids-golf in de jaren tachtig de opzichtige ‘New Romantics’-outfits populair, een stijl die refereert aan een gevoel van luxe en rijkdom.
Eenzelfde soort reactie was ook halverwege de veertiende eeuw zichtbaar.
Geen verschil met unisex soepjurken
De pestepidemie die op dat moment de bevolking van Europa decimeert, heeft misschien wel voor de grootste omwenteling in de mode ooit gezorgd. Tot circa 1340 was er weinig verschil tussen mannen- en vrouwenkleren. De basis voor alle kleding was een eenvoudig T-model met rechte mouwen die nog van de Romeinse tunica afstamt. Vrij sober en ruimvallend. One size fits all. Met plooitjes, veters en een ceintuur krijgen deze ‘unisex-soepjurken’ wat vorm.
De catastrofe – een derde van de bevolking sterft – verandert het wereldbeeld van de overlevenden razendsnel en radicaal. Het ik-bewustzijn neemt een grote vlucht. Steeds meer kunstenaars signeren hun werk en onderstrepen daarmee hun individuele begaafdheid. Mensen willen zichzelf letterlijk laten zien als overlevende. Zo komt in de mode de nadruk te liggen op de lichaamsvormen van de drager – voor het eerst in de geschiedenis.
Binnen ongeveer tien jaar ontstaat een totaal nieuw kledingbeeld waarbij de bewustwording van het eigen lijf en individualiteit krachtig worden uitgevent met op maat gemaakte kleren die het lichaam nauw omsluiten. De buurman past jouw kleren niet meer. De kleermakers-snij-kunst is geboren. Zo wordt onder andere de traditionele, rechte mouwvorm vervangen door ingenieuze coupes.
De vele doden lieten hun bezittingen na aan de overlevenden. Daardoor waren sommige mensen opeens een stuk vermogender. Heel concreet kwamen mensen in het bezit van kostbare sierknopen, waarvan je er voorheen hooguit enkele had en die puur voor de sier gedragen werden. Met de geërfde knopen ontwikkelen kleermakers een nieuw systeem: knoop en knoopsgat. Samen trekken die de boel strak om het lijf tot de gewenste lichaamsvorm.
Het ideaalbeeld in mannenmode ontstaat: smalle heupen en een geprononceerde borstpartij. Zo kon de man zich als individu letterlijk breed maken en zich extra profileren. Van deze ‘net-na-de-pest-mode’ zijn slechts een handjevol kledingitems bewaard, waaronder de zeer ingenieus geconstrueerde jas van de Franse hertog Charles de Blois uit circa 1360, samengesteld uit maar liefst achtentwintig patroondelen.
Het is voor het eerst dat er een sterk onderscheid tussen mannen- en vrouwenkleding te zien is. Mannen tonen hun benen die in kousen gehuld zijn – uit de kousen zal weer later de broek ontstaan. Vrouwen blijven tot ver in de twintigste eeuw hun benen bedekken. Net als kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders, trouwens. Die houden tot op heden vast aan de Romeins-Middeleeuwse traditie.
In latere eeuwen veroorzaken pokken-epidemieën nare littekens. Het gezicht van de Engelse koningin Elizabeth werd in 1564 door de pokken aangetast en met kwistig aangebrachte witte gezichtscrèmes verbloemt zij het leed. Een blanke huid past goed bij haar status, want een gebruind vel wordt geassocieerd met ‘vernederende lichamelijke landarbeid’. De schade van zon en ziektes wordt vervolgens eeuwenlang weggewerkt met blanketsels en rouge. Deze tot mode verheven uiting loopt door tot ver in de achttiende eeuw.
Modieuze zwarte pleister voor abcessen en puisten
Vanaf de zeventiende eeuw komt daar een modieuze zwarte pleister bij, in het Frans mouche genoemd: het is dé camouflage-oplossing voor littekens, ontstekingen, abcessen of puisten. De in 1634 door Rembrandt geportretteerde Oopjen Coppit heeft bij haar slaap een zwarte vlek. Mogelijk is dit zo’n stijlvolle ‘pleijster-vliegh’. Ook Gabriel Metsu en Pieter de Hoogh schilderden veelvuldig zwarte pleisters op een vrouwengelaat.
Uiteindelijk verworden deze pleisters tot onontbeerlijke mode-accessoires die verkrijgbaar zijn in uiteenlopende vormen zoals bijen, driehoekjes, hartjes, sterren en rondjes. In de achttiende eeuw worden ze zelfs een communicatiemiddel. Een mouche bij het oog betekent ‘hartstochtelijk’, bij de mondhoek ‘kuslustig’ en op een moedervlek ‘mysterieus’. Brieven maken melding van gênante situaties; de met gom op het gezicht geplakte nep-schoonheidsvlekjes kunnen tijdens een diner soms ineens in je soep vallen.
De in de negentiende eeuw heersende cholera-, Russische griep- en gele koorts epidemieën hadden geen zichtbare invloed op de mode. Aan het begin van de derde pestpandemie (1855) kwam de crinoline in de mode. De suggestie dat deze hoepelrok speciaal is ontwikkeld om afstand te bewaren vanwege besmettingsgevaar klinkt aantrekkelijk en praktisch, maar gaat mank. De crinoline is een logisch gevolg van de al eerder in gang gezette silhouetverandering. De almaar uitdijende onderrokken hebben gewoon extra ondersteuning nodig. Het hulpstuk onderstreept uiteraard wel de afstand in sociale status. De Spaanse griep (1918) drukt evenmin een stempel op de mode.
En nu: de mondkapjesmaatschappij
Tijdens de Sars-epidemie in 2003 introduceren invloedrijke labels, zoals Louis Vuitton en Nike, mode-mondkapjes met daarop prominent hun logo. Maar een innovatie is dit natuurlijk niet; de mondkapjes bestaan allang, de ontwerpers geven er slechts een commerciële draai aan. Nu de mondkapjesmaatschappij verder oprukt, ontwikkelen deze kleinoden zich rap tot hét nieuwe mode-accessoire, ook weer vaak voorzien van een logo.
Ook Nederlandse kledinglabels zien er brood in. Jeansspecialist G-Star Raw introduceert binnenkort een jersey-denim gezichtsmasker dat ‘helpt bij het aanpassen aan een nieuwe manier van leven, werken en een verandering van het sociale leven’. Op de Fashionweeks die pal voor de lockdowns nog doorgang konden vinden bevolkten veel modellen de catwalk met creatieve mondbedekkingen. En volop inspiratie om zelf mee aan de slag te gaan.
Lees ook:
Waarom niet: je eigen huis als inspiratiebron
Sommige woonkamers lijken inmiddels veel op die van Jan Steen, voor anderen is het verplichte thuiszitten juist aanleiding om eens drastisch op te ruimen. Ook in de beeldende kunst is de eigen kamer niet altijd een vredige thuishaven.
De tijd dat Queen Elizabeth lakleren knielaarzen droeg, is voorbij
Modepionier zijn is onmogelijk voor een koningin, maar in de jaren zeventig verscheen Queen Elizabeth weldegelijk soms met strakke lakleren knielaarzen. Wat zien we van die wilde jaren in ‘The Crown’ deel 3? Modekenner Els de Baan duikt in de archieven.
