Van pileboog naar pijl-en-boog

Vijftien jaar geleden gingen deelnemers aan het Nationaal Dictee massaal de fout in bij de spelling van de passage ‘dat gedoe van Cupido met zijn pijl-en-boog’. Vrijwel iedereen had pijl-en-boog namelijk zonder koppel­tekens geschreven. Die spelfout wordt nog steeds vaak gemaakt.

Daarom was ik lichtelijk verbaasd, zo niet aangenaam verrast te zien dat Trouw deze week in de berichtgeving over de moordende Deens-Noorse boogschutter ‘pijl-en-boog’ correct had gespeld. Andere media bleken allemaal gewag te hebben gemaakt van ‘pijl en boog’ – zonder streepjes dus.

De talige eenheid

Natuurlijk wordt de taalvorm in die spelling ook wel begrepen, maar er is wel degelijk een reden om samenkoppelingen van het ­type pijl-en-boog, paard-en-wagen, kop-en-schotel, stoffer-en-blik, koek-en-zopie met koppeltekens te spellen. Die koppeltekens zijn een signaal dat we met een talige eenheid te maken hebben, met alle consequenties van dien.

Samenkoppelingen gedragen zich namelijk apart. Zo richt het grammaticale geslacht zich enkel naar het laatste deel van de samenkoppeling: het is ‘het paard’ en ‘de wagen’, maar in de samenkoppeling is het ‘de paard-en-wagen’. Iets vergelijkbaars is er aan de hand met ‘stoffer-en-blik’: je schrijft ‘het stoffer-en-blik’, hoewel ‘stoffer’ een de-woord is. Een andere consequentie is dat de samenkoppeling een groepsmeervoud krijgt: drie paard-en-wagens (niet: drie paarden-en-wagens), vier kop-en-schotels, vijf pijl-en-bogen.

Soms maken samenkoppelingen deel uit van een samenstelling, ­zoals koek-en-zopietent, stoffer-en-blikwinkel en pijl-en-boogschutter. Voor het samenstellende deel (schutter, tent, winkel) komt dan geen streepje.

Dat pijl-en-boog al heel lang als een talige eenheid wordt beschouwd, wordt trouwens bevestigd door vroege vermeldingen: zo werd het wapentuig rond 1600 nog weleens kortweg gespeld als ‘pileboog’.