Van Gogh wilde Jezus zijn

We weten veel van Vincent van Gogh. De geboren Brabander was zo arm als een kerkrat, liep in de liefde alleen maar blauwtjes, kampte met depressies en sneed een deel van zijn linkeroor af. Dat de wereldvermaarde schilder toen hij 27 jaar was het penseel oppakte na gesjeesd te zijn als prediker en evangelist, is bij het grote publiek minder bekend. En dat hij via zijn schilderijen zijn geloof tot uitdrukking bracht ook.

In dit speciale jaar - komende woensdag, 29 juli, is het 125 jaar geleden dat Van Gogh stierf - geeft docent kunstbeschouwing Everdien Hoek (62) menig kunstliefhebber dan ook een nieuwe kijk op Van Goghs meer dan achthonderd schilderijen. Want van 'De aardappeleters' tot aan 'Zonnebloemen', de schilder geeft, zo stelt ze, met zijn doeken gestalte aan zijn variant van het christelijk geloof. Hoek: "In ieder schilderij zie je zijn godsbesef terug. Dat had voor Vincent overigens niets te maken met theologie, maar met liefde voor zijn naasten."

De kunsthistorica die een hbo-opleiding theologie volgde, verkent het raakvlak tussen kunst en spiritualiteit. Op dit vlak valt er genoeg te ontdekken bij Van Gogh. Mijnwerkers, boeren, prostituees - Van Gogh schildert het dagelijkse, harde leven van de medemens. "Hij beleeft God in het optrekken met de allerarmsten. Tegelijkertijd ziet hij als schilder de schoonheid van de blauwe kielen die de boeren dragen, want die vale en afgesleten kleuren staan zo goed bij de achtergrond van het rijpe koren."

Sien Hoornik
Ook privé omringt Van Gogh zich met de minstbedeelden, zich niets aantrekkend van de geldende moraal. In Den Haag neemt hij zijn model Sien Hoornik, een zwangere ongetrouwde prostituee, in zijn huis op. 'Ik zie wel dat ze niet mooi is, maar het leven is d'r over heen gegaan', schrijft Van Gogh in een van zijn vele brieven. Hoek: "Voor Van Gogh is een vrouw als Sien aantrekkelijk, en hij wil haar redden."

Eerder maakte de ver doorgevoerde medemenselijkheid van de domineeszoon een einde aan herhaaldelijke pogingen in de voetsporen van zijn vader te treden. Van Goghs kerkelijke loopbaan strandt in de Borinage, de straatarme mijnstreek in het zuiden van België, waar hij als lekenpredikant werkt. De 'Christus van de kolenmijn', zoals hij wordt genoemd, slaapt net als de armetierige mijnwerkers op de vloer en deelt zijn schaarse voedsel met hen. Het maakt geen indruk op de ondergrondse delvers. Ze vinden hem maar een zonderling. Ook de kerkelijke instanties zijn niet blij met Van Goghs buitensporige betrokkenheid en ontslaan hem.

Nuttig kunnen zijn, Van Gogh blijft ernaar op zoek. In plaats van het houden van preken, wat hem niet goed afgaat, kiest hij volgens Hoek voor vertolking van het woord via schilderijen. Hoek: "Hij gebruikt vrijwel altijd de kleur geel. Er wordt wel gezegd dat dit geel samenvalt met Christus, die het goddelijke licht uitstraalt." Hoewel de kunstenaar op zijn zeventwintigste met de kerk breekt, doet hij dat volgens haar niet met het christendom of het geloof. "De breuk gold alleen voor de God van de dominees, die kon van hem de prullenbak in", zegt Hoek.

'Stilleven met open bijbel'
Hoek ontleent veel van haar inzichten aan de kennis van islamoloog en emeritus hoogleraar godsdienstwetenschappen aan de Theologische Faculteit van de Vrije Universiteit van Amsterdam Anton Wessels (77). Zijn boek 'Het evangelie van Vincent van Gogh' (2009) is een leidraad bij de bestudering van Van Goghs religiositeit. Wessels wijst daarin op een veel voorkomende fout bij de interpretatie van 'Stilleven met open bijbel'. "Dat verbeeldt niet Van Goghs breuk met het christelijk geloof, zoals vaak wordt beweerd."

Het doek dat door Van Gogh in Nuenen is geschilderd na de dood van zijn vader, toont een bijbel, een uitgedoofde kaars en de roman 'La Joie de vivre' ('De levensvreugde') van Emile Zola. Wessels: "Het is niet zo dat de schilder vindt dat de Bijbel moet worden vervangen door literatuur. Het boek van Zola gaat, hoewel de titel anders doet vermoeden, over een verschoppeling en staat voor het betrachten van mededogen. De uitgedoofde kaars is een symbool voor het beëindigde leven van zijn vader en betekent dus geen breuk met de godsdienst."

Geenszins, weet Wessels. "Van Gogh wil mensen bemoedigen." Eerst als (hulp)predikant in Groot-Brittannië en als evangelist in de Borinage, later als kunstenaar. Wessels: "Schilders zijn voor hem brengers van troost, net als de evangelist Lucas, die volgens de klassieke overlevering ook een schilder was." Hij haalt ook de symboliek van Van Goghs doeken erbij. "Neem de Zonnebloemen, tournesol in het Frans. Dat betekent: keren naar het licht."

Aureool
Volgens de hoogleraar is Van Goghs eerste meesterwerk 'De aardappeleters', het doek met de groezelige Brabantse hut, te zien als een 'Laatste Avondmaal'. De familie De Groot eet aardappels en drinkt koffie rond een grauw linnen tafelkleed onder het licht van een lampje. "Het kind op de voorgrond krijgt door de stoom die van de dampende aardappelen opstijgt een aureool. Dat is hierdoor een Christusfiguur, die zich aan zijn discipelen openbaart."

Wessels ziet de verwijzing naar het 'Laatste Avondmaal' onder meer versterkt door een oudere man die zijn mok zo eerbiedig vasthoudt dat het lijkt alsof het een kelk is. "De tafel is hun altaar en het voedsel een sacrament voor ieder die zich afgemat heeft."

De onbekendheid in ons land met de religieuze aspecten van Van Gogh heeft volgens de emeritus hoogleraar te maken met ontkerkelijking en een algemeen gebrek aan belangstelling voor godsdienst. "In het heersende seculiere klimaat is er weinig belangstelling voor religie. Er is bijna sprake van een anti-houding, waarbij godsdienst wordt afgedaan als iets dat niet meer bij ons zou horen." Tijdens lezingen merkt hij, en ook Hoek, dat deze kant van Van Gogh voor velen nieuw is.

Hoewel de toehoorders van Everdien Hoek aanvankelijk verrast zijn, menen zij gaandeweg de schilder te herkennen als Christusfiguur op zijn schilderij Pietà. Daarop rouwt Maria bij de overleden Christus. Van Gogh schilderde een roodbebaarde man in de armen van Maria. Hoek: "'Hé, dat is Van Gogh zelf', roepen de deelnemers dan. Ja, het roept zeker de gedachte op dat het hier om een zelfportret gaat. Eigenlijk wilde Van Gogh gewoon Christus zijn."

'Het evangelie van Vincent van Gogh' van Anton Wessels is sinds kort weer verkrijgbaar (Uitgeverij Ten Have, €24,99).