Van Gogh postuum op de divan: ‘Je ziet een kwetsbare man, die impulsief was en snel gekrenkt’

Over de geestestoestand van Vincent van Gogh (1853-1890) zijn al heel wat artikelen geschreven. De man die zijn oor afsneed toen Paul Gauguin dreigde bij hem te vertrekken omdat hij het grillige ­karakter van zijn collega niet langer kon verdragen, zou lijden aan schizofrenie, porfyrie (een zeldzame stofwisselingsziekte) of een koolmonoxidevergiftiging. Het eerste ligt niet voor de hand, zegt emeritus hoogleraar psychiatrie Willem Nolen die samen met drie collega’s uitgebreid onderzoek naar hem deed. En de andere twee diagnoses kunnen ze op basis van hun onderzoek zelfs ­uitsluiten.

Wat Van Goghs fysieke conditie betreft: in zijn medische dossiers staat dat hij aan epilepsie leed. Als dat al klopt, was dat focale epilepsie, denkt Nolen: aanvallen in de vorm van angst, wanen en hallucinaties die mogelijk veroorzaakt werden door een hersenbeschadiging door zijn fysiek en mentaal uitputtende levensstijl. Een e.e.g. of hersenscan hadden hierover duidelijkheid kunnen bieden. Maar ja, die bestonden toen nog niet.

Er zijn toch ook aanwijzingen voor verslaving aan drugs en medicatie?

Willem Nolen: “Ja. Van Gogh was verslaafd aan alcohol, waaronder absint. In absint komt thujon voor, een hallucinogene stof. In zijn tijd was de concentratie daarvan in absint dermate laag, dat je daar geen hallucinaties van kreeg, ook niet als je er heel veel van dronk. Absint bevatte wel zo’n 70 procent alcohol. Hij had gewoon een fors alcoholprobleem, en dat wist hij zelf ook. Van Gogh schreef daarover: ‘Als de storm van binnen te hevig dreunt, dan drink ik een glas te veel om me te verdoven. Dat is dwaas zijn, vergeleken bij wat je zou moeten doen.’”

Wat is jullie conclusie, waar leed hij wél aan?

“Van Gogh leed aan verschillende psychische stoornissen tegelijk. Waarschijnlijk had hij zowel een borderline persoonlijkheidsstoornis als een bipolaire stoornis. Zijn al­coholverslaving en ondervoeding maakten dat er niet beter op. Toen hij na het afsnijden van zijn oor in het ziekenhuis moest blijven, heeft hij twee kortdurende psychoses doorgemaakt, waarschijnlijk alco­holonttrekkingsdelieren, omdat hij daar niet kon drinken. Daarna maakte hij weer diverse depressies door en schoot hij zichzelf uiteindelijk in de borst, een verwonding waaraan hij enkele dagen later overleed.”

Hoe bent u te werk gegaan om dat te achterhalen?

“Als je iets zinnigs wilt zeggen over Van Goghs mentale toestand, moet je het complete beeld hebben. Dat kon, omdat hij een correspondentie heeft achtergelaten met meer dan negenhonderd brieven, waarvan meer dan zeshonderd aan zijn broer. We hebben gestructureerde interviews gehouden met drie kunsthistorici die hem goed kennen vanuit deze correspondentie, die is uitgegeven in een prachtige cassette die zes boeken bevat met al zijn schilderijen en brieven.

“Zelf heb ik ook alle brieven doorgelezen en gescreend op psychische klachten. Van Gogh beschrijft zijn geestesgesteldheid heel mooi, bijvoorbeeld: ‘Ik heb dezen laatsten tijd juist hard gewerkt, ik geloof in verband met andere agitatie zelfs me overwerkt. Ten minste ik ben triest gestemd en een en ander heeft mij dermate aangegrepen dat ik vele dagen heb dat ik betrekkelijk machteloos ben. Ik kan niet eten en ik kan niet slapen, dat wil zeggen te weinig, en daar wordt men slap van.’ Dit ­citaat wijst op manische depressiviteit.”

Ook in brieven kun je de boel verdraaien. Is het dan het type formuleringen, de frequentie van bepaalde klachten, of de algemene toon waardoor u denkt: dit is oprecht, en niet verfrommeld?

“Het is niet alleen correspondentie van hem naar zijn familie, maar ook andersom. En dat zijn vader overwoog om hem te laten opnemen in Geel, een soort psychiatrische kolonie, geeft aan dat die zich serieus zorgen maakte.”

Kun je postuum wel psychiatrisch onderzoek doen, dus zonder dat je de patiënt hebt gezien?

“Dat is inderdaad een punt, maar het kan als je voldoende gegevens en ­documentatie hebt, al krijg je nooit absolute zekerheid. Dit speelt in de psychiatrie trouwens ook bij levende mensen. Je moet altijd een slag om de arm houden. Je kunt niet, zoals in de somatische geneeskunde, een röntgenfoto maken waarop je kunt zien of iemand bijvoorbeeld iets ­gebroken heeft.

“Het gaat in de psychiatrie ook niet alleen om de classificatie, maar om de persoon als geheel: de omstandigheden waarin hij leefde, de hele context. Kijk je zo naar Vincent van Gogh, dan zie je een man die zijn hele leven heeft geworsteld met ­allerlei psychische problemen, die onder druk stond omdat hij altijd geldproblemen had, die op de pof leefde van het geld dat zijn broer hem opstuurde. Die nauwelijks een schilderij heeft verkocht tijdens zijn leven, hoe succesvol en beroemd hij ook na zijn dood geworden is. Een heel kwetsbare man die emotioneel, impulsief en snel gekrenkt was. Die een turbulent liefdesleven had en aan zelfkastijding deed: hij sloeg zichzelf met een knuppel.”

Jullie zeggen in het onderzoek ook dat Van Gogh een intelligente man was met een enorme wilskracht, veerkracht en doorzettingsvermogen.

“Hij bleef actief, hij bleef schilderen. Alleen niet in zijn meest depressieve perioden. Maar uiteindelijk werkte hij zich daar ook weer uit door de kwast op te pakken. Schilderen had een therapeutische betekenis voor hem, beschrijft hij in verschillende brieven. Hij voelde zich daardoor ­beter.”

Je vraagt je af wat er van deze man was geworden als hij nu had geleefd.

“In Arles heeft hij broomkali gebruikt, een middel dat in die tijd ­tegen epilepsie werd ingezet en dat, zoals Van Gogh zelf schreef, zijn onverdraaglijke hallucinaties reduceerde tot nachtmerries. In zijn tijd ­bestonden er verder nog geen werkzame behandelingen zoals psychotherapie, en evenmin een medicijn als lithium, voor zijn bipolaire stoornis. Anders zou de kans op meer geestelijke stabiliteit behoorlijk groot zijn geweest. En lithium kan ook een anti-suïcidaal effect hebben. Waarschijnlijk had hij langer geleefd en meer geschilderd.”

Anders geschilderd ook?

“Dat denk ik niet. De kunsthistorici zijn ervan overtuigd dat in zijn schilderijen weinig invloed van zijn stemming terug te vinden is.”

Lees ook:

Vincent van Goghs woorden schilderen verder in veertig unieke brieven

Vincent van Gogh dankt veel van z’n wereldfaam aan zijn brieven. Vanwege hun kwetsbaarheid toont het Van Gogh Museum de waardevolle papieren maar zelden, nu zijn de veertig mooiste even echt te zien.