Trevor Noah: 'Ik ben een product van mijn moeders dwarsheid'

Het is een cliché, dat komieken buiten de bühne vrij serieus zijn. Maar in het geval van Trevor Noah lijkt dat te kloppen. Althans, als je dat kunt concluderen uit een telefoongesprek met een meeluisterende assistent vanuit New York. Daar presenteert deze Zuid-Afrikaan sinds 2015 elke avond hét Amerikaanse satirische nieuwsprogramma van de afgelopen 18 jaar: 'The Daily Show'.

"Krankzinnig", zegt Noah daar over. Een paar jaar geleden woonde hij nog in Zuid-Afrika, waar hij al sinds zijn achttiende op tv en radio was, en van waaruit hij een internationale stand-up comedian werd. Maar ook dan is de stap naar het becommentariëren van het wereldnieuws in New York voor de meeste Zuid-Afrikanen een onwaarschijnlijk carrièrepad.

Als grote belofte werd de jonge en bij de Amerikanen relatief onbekende Noah (33) in 2014 bij het team van de progressieve Daily Show gehaald, om binnen een jaar de opvolger te worden van presentator en aartsvader Jon Stewart, die na 16 jaar stopte. Maar Noah maakte een stroeve start.

Hij kreeg kritiek dat hij de scherpte van oer-satiricus Stewart (54) mist. Ook zou hij bijvoorbeeld te gezellig hebben gedaan met de rechts-conservatieve vrouwelijke tv-commentator Tomi Lahren. De kijkcijfers daalden. Maar verlossing is gekomen in de vorm van Donald Trump, die alle grappenmakers van constante munitie voorziet. The Daily Show en Noah zitten nu weer in de lift.

"Het is een fantastische tijd voor comedy en satire", zegt Noah dan ook over het Trumptijdperk. "Maar het is ook een fantastische tijd voor mobilisatie van burgers. Amerikanen zijn nu meer betrokken bij politiek dan ooit. Dat is het voordeel van Donald Trump. Lang hebben mensen zich weinig bezig gehouden met hoe het land geregeerd werd en wat er in de rest van de wereld gebeurde. Nu is er het besef dat als je alles overlaat aan anderen, je opeens in hun wereld leeft. Amerikanen realiseren zich dat het volk de macht moet controleren."

Dat moeizame, het is bekend terrein voor Noah. Als kind van een zwarte, Zuid-Afrikaanse moeder en een witte, Zwitsers-Duitse vader werd hij tijdens de apartheid in Zuid-Afrika letterlijk 'geboren als overtreding'. Het apartheidssysteem verbood gemengde relaties via een tuchtwet uit 1927. Het was een zwaarder misdrijf dan landverraad. En dus moest het product van zo'n relatie, Noah in dit geval, geheim blijven.

Lichte verteltoon

In zijn autobiografie 'Born a crime', deze week in het Nederlands verschenen als 'Kleurenblind', schrijft hij over hoe hij van zijn moeder soms moest doen alsof hij haar zoon niet was. En dat zijn vader, die al snel uit beeld was, aan de andere kant van de straat moest lopen zodat de autoriteiten niet konden zien dat ze een gezin waren. Of hoe hij vaak binnen werd gehouden waardoor hij geen vriendjes had, behalve zijn familieleden. Zijn verteltoon is licht en geestig ondanks de zware thema's als racisme, armoede en criminaliteit.

Onder die omstandigheden moest de onzekere Noah, die met zijn acne grote moeite had in de smaak te vallen bij de meisjes, laveren in een wereld waarin zijn raciale ambiguïteit hem in de problemen bracht, maar ook redde uit precaire situaties. Zijn zwarte vriendje werd geschorst van school nadat ze samen een winkeldiefstal pleegden; de korrelige surveillancebeelden maakte de lichtkleurige Noah wit. Dus was hij vrij om te gaan. Ook binnen zijn zwarte familie, kreeg hij een voorkeursbehandeling. Zijn opa noemde hem spottend 'mastah' (meester).

Toen de jonge Noah even in de cel belandde na een joyride in de auto van zijn alcoholistische stiefvader, die later in zijn leven verscheen, en voor de rechter moest verschijnen, schaarde hij zich bij de witte gedetineerden. Maar vanaf de middelbare school sloot hij zich definitief aan bij de zwarte kinderen. Op zeker moment verliet hij, vanwege het geweld van zijn stiefvader, het ouderlijk huis om bij zijn zwarte vrienden in een township te gaan wonen.

De prominente rol van zijn diepreligieuze, liefdevolle, maar ook spijkerharde moeder lijkt bepalend voor de identiteit die hij koos. Zijn bewondering voor haar onbevreesdheid druipt van de pagina's. Tijdens een interview vorige week bij de Amerikaanse talkshow 'The View', door alleen vrouwelijke presentatoren zoals actrice Whoopie Goldberg, zei Noah: "Zwart zijn is zwaar, maar zwart en vrouw zijn betekent dat je onder aan de ladder staat."

Kleur speelt een centrale rol in uw boek. De Nederlandse titel 'Kleurenblind' is paradoxaal. Binnen het apartheidssysteem had toch niemand de luxe om kleurenblind te zijn?
"Dat klopt. Maar als kind was ik wel degelijk kleurenblind. Ik wist niet dat mijn moeder zwart was en dat mijn vader wit was. Het waren mijn ouders. Ik wist niet dat ik kleur zou moeten zien zoals de meeste mensen deden. Ik kwam daar achter door hoe mensen op mijn gemengdheid reageerden. Er waren verwachtingen op basis van mijn uiterlijk waar ik niet aan voldeed. Ik werd vaak verward met zogeheten kleurlingen die Afrikaans spreken en een eigen groep vormen binnen Zuid-Afrika omdat ze uit een vermenging van de oorspronkelijke bevolking en de kolonisten voortkomen.

Maar ik sprak Engels en Xhosa, de taal van mijn moeder, en ook wat Zulu, Tswana en andere oorspronkelijke Zuid-Afrikaanse talen die kleurlingen niet spreken. Mijn moeder was eigenlijk ook kleurenblind, niet zozeer voor ras maar voor hoe haar wereld eruit had moeten zien volgens anderen. Zij dacht: hoezo zouden zwarte mensen niet naar een schaatsbaan gaan? Zonder mijn moeders kleurenblindheid was ik nooit geboren.

Ik ben een product van haar dwarsheid. Ze had lak aan de wetten die zeiden dat zij geen kind mocht krijgen met een witte man. 'Geboren als overtreding' werkte niet in het Nederlands. De huidige titel is dus inderdaad een tegenstelling; tussen mijn opvoeding en de wereld om me heen."

Tekst loopt door onder afbeelding.

En die wereld was ingedeeld op huidskleur, gelaatstrekken en haartype en allerlei andere manieren om ras vast te stellen. U besloot zwart te zijn. Was dat echt een keus of dwang?
"Voor Europeanen is het bijna niet voor te stellen dat je jezelf moet defeniëren door een kleur te kiezen. Europeanen kunnen Nederlands, Duits of Italiaans zijn. Ik heb in Nederland wel gesprekken gevoerd met zwarte mensen die zich afvroegen of ze zichzelf zwart of Afrikaans of Afro-Nederlander moesten noemen. Voor mij was zwart de meest authentieke keus.

Ik ben door mijn zwarte moeder en haar familie grootgebracht. Maar er zijn ook mensen die die keus niet maken. De Amerikaanse sportheld O.J. Simpson zei 'Ik ben niet zwart, ik ben O.J.' Ik heb een neef in Zwitserland die net zoals ik half Zuid-Afrikaans en half Zwitsers is. Maar hij noemt zichzelf simpelweg Zwitsers. Ik koos zwart door mijn familie en mijn omgeving. En omdat de wereld vereiste dat ik ergens bijhoorde."

Heeft het vakje 'zwart' ook voordelen voor u gehad?
"Ik maak daar grappen over op het podium, maar 'zwart' is geen begeerde positie . Niemand ziet zwart als iets waar je profijt bij hebt dus niemand aast erop. Dat gebeurt in Amerika en Europa wel met bijvoorbeeld de hiphopcultuur. Witte mensen gebruiken dat dan om zwart te lijken, maar in Zuid-Afrika wilde niemand zwart zijn.

Dat betekende dat je het zwaarder en minder had dan anderen. Zwart zijn gaf me in die zin vrijheid omdat ik niet werd gezien als iemand die privileges of voordeel wilde stelen. Ik werd door zwarte mensen misschien wel gezien als iemand die ervoor koos deel te nemen aan hun lijden. En dus werd ik volledig geaccepteerd."

Maar uw status van buitenstaander bood toch ook mogelijkheden?
"Als je je eenmaal realiseert dat ras een constructie is en dat het dus kunstmatig is, kun je ermee spelen. Dat doen kameleons, zij hebben via de evolutie ontdekt dat er niet zoiets als één kleur is en dat ze dus elke kleur kunnen aannemen. Dat kun je ook doen via taal want taal is met identiteit verbonden. Omdat ik zoveel verschillende talen spreek, kon ik makkelijk een connectie maken met verschillende groepen in Zuid-Afrika en verschillende identiteiten aannemen. Dus door mijn talenkennis én mijn uiterlijk had ik inderdaad die luxe om met mijn identiteit te spelen."

Waar staat u eigenlijk in het gevoelige debat over 'identiteit'?
"We zoeken altijd wat op ons lijkt en vinden daar zekerheid in. Dat is een mooi element; mensen die samenkomen en gelijkenissen ontdekken. Aan de andere kant is er discussie over omdat waar je recht op hebt, wordt bepaald door je identiteit. Als mensen, vluchtelingen bijvoorbeeld, een ruimte betreden waar de mensen niet op ze lijken ontstaat er snel twijfel over de rechtmatigheid van hun aanwezigheid.

Opeens behouden mensen zich het recht voor om een ruimte te claimen omdat ze denken dat er inbreuk wordt gemaakt op hun rechten. Maar de conversatie over identiteit is eindeloos. Die stopt misschien pas als buitenaardse wezens de aarde binnenvallen en wij opeens beseffen dat we vooral onze menselijkheid gemeen hebben."

Identiteit gaat ook over ergens bij horen, zou u zeggen dat uw boek eigenlijk daarover gaat?
"Dit boek gaat over hoop. Ik kom uit een hoopvol land, een hoopvolle familie en een hoopvolle moeder die, zonder enig uitzicht op een einde aan de apartheid besloot een kind te willen van een witte man in een tijd dat dat verboden was. Hoe kan ik niet hoopvol zijn als ik naar de loop van mijn leven kijk? Ik ben nu de host van een succesvolle talkshow in Amerika. Maar bovenal is dit boek een liefdesbrief aan mijn moeder die haar zoon door zware en goede tijden probeerde te leren over het leven. Dat verhaal overstijgt ras."