Thomas Heerma van Voss wilde zich niet laten weerhouden door schaamte

Het publiek wil autobiografische boeken vol persoonlijk leed. Moet een schrijver daarin meegaan? Thomas Heerma van Voss schetst het dilemma in een roman over een chronische darmpatiënt. ‘Zonder mijn eigen ervaring had ik dit nooit zo kunnen opschrijven.’

Autobiografisch? Nee, zijn nieuwe roman is absoluut niet autobiografisch. “Geen enkele scène komt een-op-een uit mijn eigen leven”, verzekert Thomas Heerma van Voss, leunend op een piepklein tafeltje in een Amsterdams café. “Het is wel een erg persoonlijk boek. Ik houd me bezig met dezelfde vragen als mijn hoofdpersoon en heb dezelfde chronische darmkwaal als hij. Zonder mijn ­eigen ervaring had ik dit nooit zo ­kunnen opschrijven.”

Voor zijn jongste boek ‘Condities’ moest Heerma van Voss een flinke spagaat maken. Enerzijds wilde hij graag een roman schrijven waarin zijn aandoening, de ziekte van Crohn, een rol zou spelen. Anderzijds had hij als neerlandicus en liefhebber van literatuur geen zin om een ‘veredeld dagboek’ te maken. Zijn oplossing: hij nam een fictieve hoofdpersoon, de 32-jarige auteur Vincent Pek, die in een roman probeert te schetsen hoe de darmkwaal zijn ­leven bepaalt. De lezer beleeft het in geuren en kleuren mee; Peks pijnlijk ontstoken ingewanden, zijn vermoeidheid, zijn acute toiletbezoekjes. Maar ook de zware medicijnen die ineens niet meer werken. En de vele verspilde uren in de wachtkamer van het ziekenhuis.

Aanvankelijk vond Heerma van Voss het ‘te beschamend’ om zijn eigen ziekte te gebruiken in een verhaal. “Het gaat niemand iets aan, dacht ik. Ik wilde ook niet de rest van mijn leven gebukt gaan onder het label ‘patiënt-schrijver’.” Naarmate hij er langer over nadacht, overheerste toch het besef dat hij nu eenmaal veel over dit onderwerp wist en er daardoor iets speciaals mee kon doen. “Ik weet hoe pijn voelt, hoe je erdoor kunt vereenzamen en hoe dat je zelfbeeld kan aantasten, zoals bij Vincent Pek in toenemende mate ­gebeurt. Het verhaal van mensen met een chronische darmziekte wordt niet vaak beschreven, daarom kon ik toch iets waardevols toevoegen. Sterker nog: dit was een kans om het beste boek te schrijven dat ik nu in me heb. Een ziekte is al zo’n belemmering. Dan wilde ik me niet ook nog laten weerhouden door zoiets als schaamte.”

Toen Heerma van Voss als student de diagnose kreeg, gaf zijn maag-, darm- en leverarts hem vier ‘gortdroge folders’ mee. Daar moest hij het mee doen. Online vond hij nog een patiëntenforum, maar ook daar kreeg hij nauwelijks een indruk van hoe het was om te leven met zo’n slecht begrepen ziekte, die plotseling hevig kan opvlammen en daarna weer jaren vrijwel geheel kan verdwijnen. In zijn boek wilde hij een waarheidsgetrouw beeld schetsen van het dagelijks leven met zo’n kwaal, inclusief de minder smakelijke ongemakken. “Er hangt een krampachtigheid rond chronische ziektes”, zegt Heerma van Voss. “Dat motiveerde me uiteindelijk om hierover te schrijven, al was het niet per se mijn bedoeling een taboe te doorbreken. Ik hoef niet zo nodig de barricades op.”

Versluiering

Een eerste aanzet voor het boek lag er al: een kort verhaal waarin de ziekte centraal stond. Dat was te eendimensionaal, vond de schrijver. In de roman moest de ziekte slechts het beginpunt zijn; de literaire aanpak was minstens zo belangrijk. Daarom koos hij voor een ingenieuze, Drosteplaatjesachtige vertelconstructie rond de fictieve schrijver Vincent Pek. Die wordt door zijn uit­gever aangespoord een intiem boek te schrijven over zijn chronische darmkwaal. Een waargebeurd relaas over pijn en schaamte – dát zou het ­publiek willen lezen.

Net als Heerma van Voss schrijft ook Vincent Pek bewust niet over zichzelf. Hij bewandelt de veilige weg door te kiezen voor een verzonnen hoofd­persoon: darmpatiënt Gregor. Zodra zijn roman verschenen is, blijkt echter dat het publiek nauwelijks onderscheid maakt tussen Pek en Gregor; lezers ­ervaren het verhaal als een authentiek dagboek. Peks zorgvuldig aangebrachte versluiering blijkt te doorzichtig en de schrijver raakt in de problemen, vooral door allerlei toestanden in een spermabank die we verder niet zullen verklappen.

Het drama doet denken aan casussen van echte schrijvers wier fictie te veel verstrengeld raakte met hun eigen leven. Zo moest Nicolien Mizee voor de rechter verschijnen, omdat zij haar moeder in een roman te negatief zou hebben afgeschilderd. Griet Op de Beeck werd beschimpt toen zij in ‘De Wereld Draait Door’ had verteld dat ze als kind door haar vader was misbruikt, een ‘hervonden herinnering’ waarover ze verhuld had geschreven. En Charlotte Mutsaers raakte in opspraak, ­omdat ze volgens een passage in haar roman ‘Harnas van Hansaplast’ kinderporno uit de collectie van haar over­leden broer had doorverkocht.

“Fascinerende processen”, zegt Heerma van Voss. In zijn boek komen ze niet expliciet aan bod, maar ze resoneerden bij het schrijven wel mee. “Je ziet hoe de nadruk op het autobiografische zich tegen je kan keren. Als schrijver heb je soms niet in de hand hoe een verhaal zich ontwikkelt. Je wordt een slachtoffer van de schandpaalcultuur. Bij mijn hoofdpersoon gebeurt dat ook. Hij verliest alle grip. Dat heeft een ­dramatische weerslag op zijn ziekte, die erg stressgevoelig is. Ik vond het ­belangrijk om ook dat aspect van de kwaal te laten zien: hoe de euforie van het schrijven gevolgd wordt door een fysieke klap.”

Heerma van Voss is niet bang dat hem eenzelfde lot wacht als zijn hoofdpersoon. Mocht hij vervelende vragen krijgen over de roman, dan kan hij zich daar prima uit redden. “Dan zeg ik ­gewoon: ‘Ja, ik schrijf voluit over de pijn en de schaamte die ik lange tijd in stilte bij me heb gedragen, maar verder staat mijn boek op zichzelf.’ Ik verwacht daarom niet dat het als een boemerang in mijn gezicht zal terugkeren.”

Autobiografiegolf

Met de ploeterende schrijver als hoofdpersoon laat de roman zich ook lezen als een aanklacht tegen het literaire ­bedrijf, met zijn commercieel gedreven uitgevers en media die alleen nog oog hebben voor het privéleven van auteurs. Zo scherp heeft Heerma van Voss het niet bedoeld, maar hij wilde wel zijn ­ergernis uiten over de modieuze auto­biografiegolf. “Van gerespecteerde collega’s hoor ik in toenemende mate dat hun uitgever vraagt om persoonlijke romans. Op zich snap ik dat wel. De boekenmarkt krimpt, mensen lezen minder en uitgevers moeten het hoofd boven water houden. Jammer is het wel. Iets waargebeurds is niet per definitie interessant. Ik wil niet ouwelijk klinken, maar het lijkt inmiddels vaak alsof iemands mediapersoonlijkheid zwaarder weegt dan zijn schrijfkwaliteiten, zeker als je kijkt naar de best­sellerlijst.”

Voor Heerma van Voss begint de waarde van een boek bij de literaire middelen die de schrijver inzet om een verhaal meeslepend vorm te geven. Een platte autobiografie hoeven we van hem dan ook nooit te verwachten, maar de literair-persoonlijke tussenweg die hij met ‘Condities’ bewandelde, beviel hem goed. “Zo’n chronische ziekte is behalve vervelend en pijnlijk ook volkomen nutteloos”, zegt hij. “Er is geen natuurlijk eindpunt, geen loutering, geen beloning. Het is lijden zonder uitkomst. Uiteindelijk wilde ik een boek schrijven over iemand die dat nutteloze omzet in literatuur. Zo heb ik er zelf toch ook nog iets nuttigs mee gedaan.”

Thomas Heerma van Voss, Condities. Das Mag, 459 blz., € 23,99. Verschijnt 11 februari.

Lees ook:

Hella de Jonges ‘Hartschade’ is een aanklacht tegen blunderende artsen

Mensen moeten zich niet meer door artsen laten afpoeieren. Vooral vrouwen met ernstige hartklachten worden nog vaak ten onrechte weggestuurd, weet schrijfster Hella de Jonge uit ervaring. Het heeft haar vertrouwen, toch al beperkt door haar traumatische jeugd, geen goed gedaan.

Moord tijdens de Mardi Gras

In hun thriller ‘Ultimatum’ (2015) excelleren de broers Heerma van Voss in fraaie sfeertekeningen en terzijdes, maar de personages houden iets technisch.