De 28 schilderijen van Vermeer hangen er vorstelijk bij in het Rijksmuseum. De tentoonstelling is bij voorbaat een succes, maar recensent Joke de Wolf had wel iets meer willen horen over de rol van al die vrouwen die hij schilderde.
‘Vermeer’ staat er op de gevels van het Amsterdamse Rijksmuseum. Geen ondertitel of zelfs maar een voornaam is nodig om aan te geven wat hier gebeurt. Een historische reünie, van 28 van de 37 schilderijen bij elkaar. Geen once in a lifetime maar now or never, zegt directeur Taco Dibbits. Nu of nooit. Wat zou hier nog mis kunnen gaan?
Aan de ontvangst ligt het niet. De zalen zijn ingetogen vorstelijk aangekleed voor de beroemde familie die de komende maanden in Amsterdam verblijft en zich laat bekijken. Liefst tien zalen zijn er beschikbaar voor de 28 schilderijen. De muren zijn zeeblauw, aubergine of donkergrijs, ertussen hangen honderden meters velours gordijn in dezelfde kleuren. Ieder schilderij heeft een halfronde balustrade, met velours bekleed. Hier kan worden aanbeden.
Eerst een donkere ruimte waar voor de bezoekers in drie alinea’s nog eens helder wordt samengevat waarvoor ze zijn gekomen. Zo duidelijk, zonder overbodige popularisering of ingewikkelddoenerij zou je het op alle museumbordjes willen hebben. Die helderheid duurt de hele tentoonstelling voort. Ook een opluchting: er zijn geen audiotours, geen QR-codes, geen BN’ers die zich met hun persoonlijkheden tussen de schilderijen en de bezoekers wringen.
Welke schilderijen zijn te zien in deze tentoonstelling? Bekijk het overzicht hier.
De schijn van realisme
‘Dichter bij Vermeer’ staat er boven die eerste tekst. Johannes Vermeer, geboren in 1632, was getrouwd met Catharina Bolnes. Samen kregen ze veertien of vijftien kinderen, elf overleefden hun kinderjaren. De schilder zelf werd maar 43 jaar oud. Weinig weten we over zijn praktijk, er is zelfs geen zelfportret. Zijn leven was in Delft, verder dan Amsterdam en Gouda reisde hij niet. Zijn schilderijen suggereren realisme, maar dat is schijn, stelt de tekst, ‘hij toont ons een wereld zoals hij die heeft bedacht’. Een wereld waarin ‘de vrouwen contact maken met de toeschouwer door hun blik naar buiten te richten’.
De eerste ontmoeting met de schilderijen is vertrouwd en verrassend tegelijk. In een kleine ruimte hangt het Gezicht op Delft, het fenomenale stadsgezicht uit het Mauritshuis. Samen met de figuren aan de oever van de stadsgracht kijken we naar de zeventiende-eeuwse stad, de wolken filteren het zonlicht op de daken, het lijkt feller, frisser dan in Den Haag. Het Rijksmuseum koos voor een natuurlijke belichting. Dus geen hypermoderne spotjes die schilderijen kunnen doen gloeien in een donkere ruimte, maar natuurlijk licht – versterkt door moderne daglichtlampen, dat wel – dat van boven de zaal in valt. Rechts hangt Het Straatje, altijd al thuis in het Rijks. Hierna speelt alles zich binnen af.
In de eerste grote zaal hangen de eerste, a-typische Vermeers. Zo is er een wonderlijke Sint Praxedis, waarop een vrouw de organen van een onthoofde martelaar uitknijpt boven een kom. En het gigantische doek van de Koppelaarster, waarop maar liefst drie mannen zich rond een vrouw verdringen.
Tijdloosheid en verstilling
Een van de grote voordelen van zo’n tentoonstelling is dat de onderlinge verhouding tussen de schilderijen duidelijk wordt. Ze zijn niet allemaal zo klein als Het Straatje of Het meisje met de parel, er zijn er meerdere die meer dan een meter breed en hoog zijn. Niet allemaal zijn ze briljant; op Onderbreking van de muziek is de vrouw wat ongelukkig geschilderd. Twee topstukken kregen een zaal voor zichzelf: Het melkmeisje en Brieflezend meisje. Dit schilderij uit Dresden werd kort geleden ingrijpend gerestaureerd.
De tijdloosheid en verstilling van de werken van Vermeer blijft verbazen. De manier waarop hij licht langs voorwerpen laat dansen, hoe hij, zoals bij de Vrouw met parelsnoer een onvermoed hoekje onder een tafel een plaats geeft in de ruimte, is ongekend.
Toch is het ook verwarrend dat het Rijks deze prachtige kunstwerken zo tijdloos presenteert. Tot aan het eind van de negentiende eeuw kende niemand Vermeer, de Vermeer-verering is modern en juist allesbehalve tijdloos. In het Rijks houdt een speciale werkgroep zich dagelijks bezig met de rol van vrouwen in het museum. Maar verwijzingen naar de nieuwe inzichten over de rol van vrouwen in Hollandse steden in de zeventiende eeuw ontbreken. Alsof familiegeheimen worden verzwegen.
We weten bijvoorbeeld sinds kort dat de belangrijkste klant en opdrachtgever van Vermeer een vrouw moet zijn geweest. Maria de Knuijt had zeker 21 schilderijen in haar bezit – dat is meer dan twee derde van deze tentoonstelling. Dat staat in de catalogus, maar had ook best ergens in een van die korte teksten kunnen staan. Of desnoods in een aparte gids. Vrouwen deden meer dan het huishouden of brieven lezen van minnaars.
Deze samenkomst van Vermeers is een unicum, terecht komen bezoekers ervoor vanuit de hele wereld. Een buitenkans om ook even duidelijk te maken dat vrouwen in Vermeers tijd niet alleen thuis zaten en contact maakten met hun ogen.
★★★★
‘Vermeer’ is tot 4 juni te zien in het Rijksmuseum.
Lees ook:
Voyeurisme, een mooi meisje en een fotografische blik – daarom is Vermeer zo populair
De Vermeer-tentoonstelling in het Rijksmuseum belooft een enorme publiekstrekker te worden. Wat maakt de schilder toch zo populair? Drie professionele fans geven het antwoord: de schilderijen zijn mysterieus én ogen modern; alsof je naar een foto kijkt.
Tentoonstelling Johannes Vermeer breekt al records voor de deuren open zijn
Nog voor de opening blijkt de tentoonstelling Vermeer een publiekstrekker te zijn. Het Rijksmuseum neemt maatregelen om de stroom bezoekers in goede banen te leiden.
