Spoorzoeken naar Van Gogh in zijn laatste woonplaats Auvers

De laatste maanden van zijn leven verbleef Vincent van Gogh in het dorpje Auvers-sur-Oise, ten noordoosten van Parijs. In het Amsterdamse Van Gogh Museum opent vrijdag een tentoonstelling over die laatste, uiterst productieve maanden van zijn leven. In Auvers wordt ieder spoor van de kunstenaar gekoesterd.

Op het schilderij van Van Gogh mag de kerk van Auvers een klein, vervallen gebouw lijken, in werkelijkheid doet het vanaf de weg meer denken aan een kathedraal. Kunsthistoricus Wouter van Veen, die zich al lange tijd bezighoudt met het verblijf van Van Gogh in Auvers, weet vrij precies waar de kunstenaar moet hebben gestaan toen hij het schilderij maakte. Ven Gogh zorgde voor een hoge horizon en een sterke vervorming op de voorgrond, die maar met moeite bij de echte kerk terug te vinden is.

Van Veen is een van de vele mensen die proberen alle details van Van Goghs verblijf in Auvers, waar de schilder in 1890 een einde aan zijn leven maakte, boven water te krijgen. Auvers is een lintdorp langs de zigzaggende rivier de Oise. Vanwege de komende tentoonstelling in Amsterdam over die periode leiden conservatoren van het Van Gogh Museum journalisten door de omgeving rond.

In de catalogus van de tentoonstelling noemt Louis van Tilborgh, conservator van het Van Gogh Museum, de periode in Auvers ‘een wat onderbelichte periode uit zijn kunstenaarsbestaan’. Dat klinkt vreemd, want er is bijna geen kunstenaar naar wie zoveel onderzoek is gedaan als naar Van Gogh.

Van Gogh begon relatief laat, op zijn 27ste, met tekenen, maar hij werkte razendsnel. Toen hij tien jaar later overleed, liet hij een enorm oeuvre achter. Woonplaatsen versleet hij met een soortgelijke vaart: hij woonde in totaal op 38 adressen in maar liefst 21 plaatsen in Nederland, België, Frankrijk en Groot Brittannië. In zijn laatste woonplaats, Auvers, woonde hij slechts 70 dagen en maakte hij minstens 74 schilderijen – gemiddeld meer dan één per dag.

Uiterste vertwijfeling

Toen zijn werk na zijn dood voor het eerst in een tentoonstelling te zien was geweest, werden die laatste schilderijen al snel in verband gebracht met de aankomende zelfdoding. Zo beschreef de Nederlandse schrijver en psychiater Frederik van Eeden het schilderij Korenveld met kraaien als ‘een geweldige expressie van de uiterste vertwijfeling’, vooral vanwege het gebruik van ‘een verschrikkelijk, doodelijk zwartblauw’.

Een ander spectaculair schilderij, waarop Van Gogh een regenbui heeft verbeeld met harde verticale krassen over het doek (te zien in de tentoonstelling, uit de collectie van het National Museum Wales), noemde Van Eeden ‘beklemmend, angstig, somber’. Hij stelde dat de kunstenaar ‘in zijn barre, doodsche lijnen’ alles ‘vermoordde in droefgeestigheid’.

Hoewel de werken uit de Auvers-tijd vlak na Van Goghs dood goed werden verkocht, was de associatie tussen de geestesgesteldheid van de kunstenaar en zijn kunst vanaf de jaren vijftig een reden om de werken als ‘minder’ te beoordelen. ‘Kleurdissonanten, slijmerige stofbehandeling, zweverige composities en een droog-mechanisch, levenloos handschrift getuigen van een onherstelbaar verval’, aldus een Franse criticus.

Korenveld met kraaien

Van dat verval is in Auvers op deze lentedag weinig te merken. Op het wandelpad tussen de velden is een bord geplant waarop gesuggereerd wordt dat het schilderij Korenveld met kraaien precies op die plek is geschilderd. Niet iedereen is het daarmee eens. Zo hebben sommige bewoners van Auvers – ‘Auversois’ worden ze genoemd – beweerd dat er in de vroege zomer op deze plek nooit kraaien waren.

Van Veen: “Maar toen verschenen er tóch kraaien. Ook over de locatie op het schilderij is onenigheid. Het schilderij lijkt een driesprong weer te geven. Maar als je ervan uitgaat dat Van Gogh op dat moment experimenteerde met perspectiefregels, kan het ook zijn dat hij een simpele kruising verbeeldde. Waar dat dan ook in werkelijkheid was, nu is dit de algemeen geaccepteerde locatie om het over het ‘korenveld’ te hebben.

Een bordje wijst de weg naar de graven van ‘Théo et Vincent’. De wandeling gaat langs boerenkoolvelden en glooiend landschap naar de begraafplaats. Een toevallig aanwezige gids vertelt aan een groepje toeristen dat het Jo van Gogh was, de weduwe van Theo, die ervoor zorgde dat de graven van de twee broers naast elkaar kwamen te liggen.

Aan de rand van de begraafplaats

Sara Tas, conservator van het Amsterdamse Van Gogh Museum, weet inmiddels dat het nét even anders ging: het was dokter Paul Gachet die gewaarschuwd werd toen de concessie van het graf na vijftien jaar verliep. Hij vond dat het graf een betere plek verdiende, liefst aan de rand van de begraafplaats. Daar, aan de rand, hebben de twee broers nu een graf naast elkaar. De klimop die op het graf groeit, is afkomstig uit de tuin van dokter Gachet.

De aanwezigheid van dokter Gachet in Auvers was voor Van Gogh een reden geweest om juist voor dit dorp te kiezen – Gachet was kunstminnaar én hij stond bekend als homeopaat. Hij zou na Van Goghs verblijf in het sanatorium van Saint-Rémy nazorg kunnen bieden. Bovendien was Auvers al sinds het midden van de negentiende eeuw vanwege de spoorverbinding met Parijs en het vriendelijke landschap een geliefde verblijf- en werkplaats voor kunstenaars. Cézanne en Pissarro kwamen er vaak, Charles-François Daubigny had er zijn atelier en woning – die ook nog steeds te bezoeken zijn.

Oorspronkelijke staat

Het huis van de dokter, aan de andere kant van het dorp, is sinds een aantal jaar toegankelijk voor publiek. Sinds 2003 waren er tentoonstellingen te zien van lokale kunstenaars, maar dat gaat veranderen: Wouter van Veen is bezig de ruimtes beneden min of meer in oorspronkelijke staat terug te brengen. Niet dat dat Van Gogh zou hebben bevallen. Hij schreef aan zijn broer Theo over Gachet: ‘Zijn huis staat net als een antiekhandel vol, propvol spullen die niet altijd de moeite waard zijn, het is zelfs vreselijk’.

Toch ging de kunstenaar vooral in zijn eerste maand in Auvers vaak terug naar het huis van de dokter. Hij maakte er zelfs zijn enige ets op de daar aanwezige etspers – die pers zal samen met de etsen ook in Amsterdam te zien zijn. Als afbeelding koos Van Gogh een portret van dokter Gachet, met pijp in de mond. Op de zolderverdieping had Gachet zijn eigen atelier ingericht. Van Veen wijst op verfsporen op de draagbalken: waarschijnlijk is dat verf die Cézanne er tijdens zijn verblijf heeft achtergelaten.

Een boodschap van boven

Ook in het voormalige ‘Café de la Mairie’ is gespeurd naar verfsporen. Hier wist Van Gogh een kamertje te huren, met volpension, voor weinig geld. De Brugse Dominique Janssens overleefde in 1985 een zwaar verkeersongeluk voor de deur van het café. Toen hij hoorde van de geschiedenis met Van Gogh zag hij dat als een boodschap van boven: hier moest hij wat mee doen.

Met een doordacht plan voor bezoekers en groepen kon hij het pand kopen. Onder veel nieuwe verflagen ontdekte hij de blauwgroene kleur die op de deuren moet hebben gezeten ten tijde van Van Gogh – herkenbaar aan het arsenicum dat tot ongeveer 1900 in die kleur verf werd verwerkt.

Beneden is het interieur zoveel mogelijk in de stijl van de tijd van Van Gogh. Boven, op de kamer waar de kunstenaar woonde en op 29 juli zou overlijden, is fotograferen niet toegestaan. Janssens lijkt het te beschouwen als een heilige plaats. In een diashow trakteert hij bezoekers op een serie beelden uit de omgeving, foto’s van de kunstwerken en citaten uit de brieven van Van Gogh. “Mijn bescheiden droom is ooit een echt schilderij van Van Gogh terug te brengen naar de herberg. Maar tot nu toe is het niet gelukt, ik blijf het proberen”, verzucht Janssens.

Beschermde wortels

Ook het gepensioneerde echtpaar Jean-François en Hélène Serlinger raakte bij groot toeval verzeild in de wereld van Van Gogh. Ze hadden hun huis met het stuk land erbij wel gekocht omdat Hélène een liefhebber is van de schilder. Maar hun vooruitzicht op een rustig pensioen veranderde toen Wouter van Veen tijdens de coronapandemie zijn verzameling oude foto’s en ansichtkaarten van Auvers nog eens bekeek.

Hij ontdekte op een foto de wortelpartij die verdacht veel leek op een patroon uit het schilderij Boomwortels. Dat werd tot dan toe gezien als een fantasiewerk, maar bleek al die tijd verkeerd om te hebben gehangen. De wortels waren inmiddels overgroeid, en bevonden zich op het terrein dat de Serlingers hadden gekocht.

Het leverde nog wat onenigheid op over van wie de grond was, en wat er met de wortels zou gebeuren. Maar voor het echtpaar Serlinger is het een uitgemaakte zaak. Ze hebben een stichting opgericht, Van Gogh Roots, die zich, vrij vertaald, ‘inzet voor het behoud van de omgeving van de wortels van Van Gogh’. Trots leidt het echtpaar het bezoek rond via een route langs tien informatiebordjes van de wortels tot boven aan de heuvel, waar je in de zomer uitzicht moet hebben over het korenveld.

Lees ook:

Het kan nog, een Van Gogh ‘op zolder’ vinden

Een steendrukprent van Vincent van Gogh die werd aangetroffen op de bovenverdieping van een Gooise woning wordt geveild in Leiden.