Transgender, vluchteling, kankerpatiënt, iemand in een rolstoel of met twee vaders: jongerenserie Spangas was divers vanaf het allereerste begin. Wat was de kracht? En waarom stopt de jeugdserie, na 15 jaar en 2500 afleveringen?
Suzanne Kunzeler weet het nog precies. Het was een vrijdagmiddag ergens in 2006, en de deadline voor een nieuwe jeugdserie-pitch op Zapp zou over een paar uur verstrijken. Kunzeler was manager infotainment bij de NCRV en voelde een zekere onrust: ze moesten toch met iets kunnen komen?
“Toen heb ik Cathy Spierenburg, de netmanager, gebeld of we misschien uitstel konden krijgen tot maandagochtend. Op zondag heb ik toen in een paar uur zes A4’tjes bij elkaar getikt over een serie over de leukste school van Nederland. Een school waar iedereen op wilde zitten en waar alle rangen en standen vertegenwoordigd zouden zijn. Met als thema: samen sta je sterker dan alleen.”
Bij die zin zal een aantal generaties ogenblikkelijk de tune van Spangas horen – waarin ‘samen sta je sterker dan alleen’ zingend wordt opgevolgd door ‘allemaal zo anders, maar toch één’. Het bleek een goede samenvatting te zijn van vijftien jaar en 2500 afleveringen Spangas: een dagelijkse jeugdsoap op NPO Zapp, waar kijkers tussen de 9 en 12 jaar het wel en wee volgen van tien leerlingen op het Spangalis-college. Door de jaren heen kwam er telkens een nieuwe groep leerlingen en de laatste drie jaar speelde de soap zich af op een campus, waar de leerlingen ook woonden.
Maatschappelijke thema's
De basis bleef echter hetzelfde: de serie liet telkens een keur aan personages en maatschappelijke thema’s aan bod komen, zonder een taboe te schuwen. De eerste zoen tussen twee homoseksuele jongens in de Nederlandse tv-geschiedenis zat in Spangas, in 2008. Het ging over scheiden, over dood, over pesten.
Er was een personage dat gevlucht was uit Iran en in een AZC woonde, een transgender personage gespeeld door een transgender actrice, een geadopteerd meisje met twee vaders. Telkens was de boodschap: je mag zijn wie je bent. Actrice Dilara Horuz, die drie seizoenen de rol van Meral speelde: “Spangas was woke voordat het woord bestond.”
Met al die maatschappelijke thema’s en diversiteit had Spangas ook een stichtelijke, saaie serie kunnen worden. Maar vanaf dag één was de serie een groot succes. Met een actieve online fanbase, de eerste jaren kijkcijfers van rond de vijfhonderdduizend – veel voor een jeugdserie – televisieprijzen zoals de Gouden Stuiver en twee bioscoopfilms. Wat was de kracht van Spangas? En waarom stopt het nu?
“De basisregel was: ieder kind moet zich vertegenwoordigd zien in de serie. Én het moet entertaining zijn”, vertelt Anya Koek. Ze was elf seizoenen hoofd scenarioschrijver bij Spangas. Daarvoor schreef ze al eerder scenario’s voor ZOOP, een andere succesvolle jeugdserie uit begin jaren 2000.
“ZOOP was vooral om te lachen. Met Spangas hadden we een hoger doel: namelijk laten zien dat iedereen gelijk is en de moeite waard. Dat was deels de opdracht, maar ook mijn eigen opvatting. De wereld die ik om me heen zag, zag ik niet terug in series op tv. Het was nog voor de tijd van Black Lives Matter en #MeToo, maar ik heb voor dat soort thema’s altijd oog gehad, denk ik.”
Spiegel voor veel kinderen
Achteraf gezien is dat volgens Suzanne Kunzler de kracht geweest van de serie. “Anya wist perfect te vangen wat er speelde in die doelgroep. Daarmee was Spangas een spiegel voor veel kinderen: als ze iets stom vonden, zagen ze dat ook terug op televisie. Het was echt het geluid voor die generatie. En, laten we dat niet uit het oog verliezen, het was ook gewoon leuk en lekker om naar te kijken. Dat kun je wel aan Johan Nijenhuis en Alain de Levita overlaten.” De twee stonden vanuit productiemaatschappij NLFilm aan de wieg van de jeugdserie.
Scenarioschrijver Anya Koek begon ieder seizoen altijd met ‘zo’n stapel’ – ze houdt haar handen een halve meter uit elkaar – uitgescheurde artikelen uit kranten en tijdschriften. Zware onderwerpen die ze uit die stapel viste, verwerkte ze vervolgens in speelse verhaallijnen, met veel humor. “Die speelsheid moest zeker 60 tot 70 procent van de dialogen bevatten. Dus als er een lijn in zit over een leerling met botkanker, mag de rest van de aflevering gaan over leuke puberzaken: verliefd zijn op een docent, een grap uithalen met een mede-leerling.”
En als het dan gaat over botkanker, laat Spangas zien dat het niet alléén maar ellendig is. “Dus als het personage in een rolstoel komt en niet kan meedoen met de sportdag, organiseren de klasgenoten een leuke rolstoelrace! Met die methode kun je best ver gaan qua onderwerpen.”
Gilles de la Tourette
Eén keer sloeg Spangas de plank mis, althans, zo herinnert Anya Koek het zich. “Het ging om een minuscuul grapje”, zegt ze. “Een leerling stotterde een beetje en toen liet ik een andere leerling reageren: jeetje, heb je Tourette ofzo? Daarna kreeg ik een heel zielig briefje van een achtjarig jongetje met Gilles de la Tourette die zich daardoor gekwetst voelde. Oh, dat vond ik zó erg.”
Haar ogen lopen vol. “Ja sorry, daar kan ik echt nog steeds om huilen.”
Toch stopt de serie ermee. De kijkcijfers daalden, jongeren kijken veel minder tv. Spangas sloot volgens Kunzeler de laatste jaren ook niet meer aan bij de doelgroep. “Dat het zich afspeelde op een campus is niet herkenbaar voor kinderen. Dat voelt ver weg.” Na vijftien jaar is de sprankeling van het begin er wel vanaf, denkt Kunzeler. “In het begin veroverden we de wereld. Maar als je dan die wereld hebt, word je misschien een beetje gemakzuchtig en val je in herhaling. Dat zou kunnen.”
De NPO zegt dat die nu ‘andere wegen verkent’ voor een nieuw actueel en maatschappelijk betrokken kinderprogramma. Kunzler vindt ook dat je soms gewoon moet stoppen met programma’s. Desondanks voelt ze ook enige weemoed. “Het gebeurt maar een paar keer in je carrière dat je een voltreffer verzint. Daar ben ik toch wel trots op.”
Actrice Dilara Horuz speelde Meral, die botkanker kreeg
Amerikaanse toestanden’, zo ervaarde Dilara Horuz (27) haar bekendheid in de tijd dat ze Meral speelde in de serie Spangas. “Ik weet nog dat ik mijn neefje een keer met de auto ging ophalen van de basisschool. Ik werd herkend en binnen no time sprongen er hele zwermen kinderen óp mijn auto, terwijl ze Merals naam riepen. Dat was wel behoorlijk bizar.”
Horuz zat in 6vwo toen ze benaderd werd om te auditeren voor de rol van Meral. “Ik weet nog dat ik dacht: als ik een hoofddoek moet dragen, dan zeg ik nee,” vertelt Horuz, die nu als producer achter de schermen werkt bij filmproducent Topkapi. “Dat ik me dat had voorgenomen, zegt, denk ik, ook wel iets aan over de tijd toen. Er was een stuk minder representatie van Turkse mensen op televisie en de representatie die er was, was mij wat te stereotiep.”
Toen bleek dat Meral uit een modern gezin kwam met hoogopgeleide ouders en geen hoofddoek droeg, besloot Dilara Horuz die kans te grijpen. “Nog steeds krijg ik wel eens berichtjes van meisjes die blij waren met dat er eindelijk eens een moderne Turkse dame op tv was.”
In het tweede seizoen dat Meral op het Spangalis-college zat, kreeg ze botkanker. Kijkers zagen hoe Meral naar het ziekenhuis moest voor onderzoeken en later chemotherapie kreeg, inclusief een (door de grime gemaakt) kaal hoofd. Merals kamergenootje uit het ziekenhuis, Leah, gaat uiteindelijk zelfs dood.
Horuz: “De impact was enorm. Oh, absoluut. Kinderen spraken me aan op straat over hoe ze hadden zitten huilen bij de afleveringen.
“De KRO-NCRV had een telefoonlijn opgezet waar kinderen naar konden bellen. Ook kan ik me een lange brief herinneren van een meisje dat hetzelfde had meegemaakt en met deze verhaallijn zich gehoord en gezien voelde. Dat deed me wel wat.”
Dat Spangas nu stopt, is volgens Horuz een ‘realistische keuze’. “Ik denk dat kinderen van nu iets snellers en flashy willen.” En, zo denkt Horuz hardop, misschien is de serie ook niet meer zo vernieuwend als dat die vijftien jaar geleden was. “De serie was woke voordat het woord bestond, zeg maar. Die rol is volbracht. Dan is het nu tijd voor wat anders.”
Acteur Thorn de Vries speelde de non-binaire Lesley
Het personage Lesley is rebels, houdt van grapjes maken over de intercom van de schoolcampus en o ja, toevallig is Lesley ook non-binair. “Dat vond ik juist zo tof, dat het eigenlijk niet gaat over non-binair zijn. Het is er gewoon,” vertelt De Vries (26), die ondertussen de laatste opnames van Spangas de Campus achter de rug heeft.
“Dat was voor mij ook wel een voorwaarde. Ik had het namelijk jammer gevonden als Lesley vooral in de knoop had gezeten met zichzelf. Hébben we voor de eerste keer een non-binair personage in een Nederlandse serie, wil die dat niet zijn. Gelukkig keken de scenarioschrijfster en ik daar hetzelfde tegenaan.”
En dus is Lesley sinds 2020 onderdeel van de tien leerlingen van de Spangas-campus die het publiek volgt. In de introductiescène zie je hoe een vader van een medeleerling vertwijfeld zegt: “Oh, ik had niet gezien dat je een meisje was. Of eh.. een jongen?” “Ben ik ook niet,” zegt Lesley.
Een seizoen later is er nog een scène met het personage Ryan, die niet helemaal snapt hoe het zit met de voornaamwoorden. Niet hij en hem of zij en haar, maar die en diens. “Dat hebben de scenarioschrijvers uitgelegd aan de hand van een metafoor van een fruitmand: de wereld bestaat niet enkel uit appels en peren. Dat je een fruitsoort nog niet kent, betekent niet dat die niet bestaat. Maar bij elkaar is het echt een handjevol scènes dat over non-binariteit gaat; precies zoals ik het zelf ook wilde.”
De Vries is er trots op dat die de primeur heeft gehad het eerste non-binaire personage te spelen op de Nederlandse televisie. “Rolmodellen en zichtbaarheid zijn heel belangrijk in het vormen van je identiteit. Die zichtbaarheid heb ik zelf gemist op televisie in mijn jeugd.”
De reacties van het publiek op het personage Lesley waren echter gemengd. Vooral de eerste twee weken kreeg De Vries een ‘golfje van negativiteit’ over zich heen. “Van transfobische reacties als: ‘gatverdamme’ met een kots-emoji, tot echte bedreigingen. Ik zou liegen als ik zeg dat ik dat niet als heftig heb ervaren.”
Tegelijkertijd was daar de positieve impact. Kinderen die door Lesley beseffen dat zij misschien ook non-binair zijn, en voor wie het personage een aanknoping is voor een gesprek met hun ouders. Volgens De Vries is het nu tijd voor een volgende stap: een rol die niet ‘gender-gespecificeerd’ is. Een mens, niet een man, vrouw of non-binair persoon. “Een superheld of zo, dat lijkt me tof om te doen.”
Donderdag 28 april is de laatste aflevering om 18.00 uur te zien bij KRO-NCRV op NPO Zapp.
Lees ook:
Lhbt’ers in de hoofdrol, Disney durft het niet aan (maar de Nederlandse jeugdtelevisie wel)
Nee, prinses Elsa krijgt in Frozen 2 géén vriendinnetje. Een lesbische prinses in de hoofdrol gaat Disney blijkbaar nog te ver. Maar in Nederlandse kinderseries zijn de lhbt’ers in opmars.
