Soms zit een verborgen voorzetsel in de weg

Ik vond een oude aantekening van een zin die ik ooit in het NOS-journaal had gehoord. ‘Daar heb ik geen zin om op te wachten’, had iemand (ongetwijfeld in een interview) gezegd. Dat is natuurlijk geen goede zin, maar waarom niet? Welke regel houdt dit tegen? Er zijn voor zover mij bekend geen taaladviezen die dit verbieden, en toch voelen we allemaal aan dat dit zo eigenlijk niet kan. En hoe kan het dan dat iemand dat toch zo zegt?

Taalkundigen zien dit als een beperking op zogeheten ‘extractie’. Het element ‘daar’ hoort eigenlijk bij ‘op’ te staan (‘om daarop te wachten’), en blijkbaar kan het in dit geval niet uit de bijzin ‘geëxtraheerd’ worden naar het begin van de zin. Soms kan dat wel, bijvoorbeeld in de zin ‘Ik probeer daarop te wachten’. Daar is ‘daarop te wachten’ een soortgelijke bijzin (een ‘beknopte bijzin’) en daar kun je best van maken ‘Daar probeer ik op te wachten’.

In dat laatste geval wordt extractie een stuk slechter als je het voegwoord ‘om’ toevoegt: ‘Daar probeer ik om op te wachten’. Het lijkt erop alsof ‘om’ die extractie tegenhoudt.

Ingebedde bijzin

Toch kan dit in onze oorspronkelijke zin niet de hele verklaring zijn. Immers, dan zou de zin beter moeten worden als je ‘om’ weglaat, net als bij ‘Daar probeer ik (om) op te wachten’. Maar ook ‘Daar heb ik geen zin op te wachten’ is een slechte zin.

Kun je ‘om’ wel weglaten in die zin? Jawel, want ‘Ik heb geen zin daarop te wachten’ is best nog wel een goede zin. ‘Om’ heeft de voorkeur, maar je kunt het best weglaten. Toch blijft extractie onmogelijk.

Twee verklaringen dienen zich aan: de bijzin zit ingebed in ‘geen zin’ (‘geen zin om daarop te wachten’), of er zit een verborgen voorzetsel ‘in’ in de weg (het is ‘geen zin in iets hebben’). Ik denk het laatste. Je hebt immers ook niet ‘Daar ben ik bang op te wachten’. Daar zit een verborgen ‘voor’ in.