Sociale media zijn te machtig geworden, maar hoe tem je ze? Drie mogelijke oplossingen

Toen Tim Kendall in de documentaire The Social Dilemma (2020) werd gevraagd naar de gevaren van big tech, klonk zijn antwoord misschien wat overdreven. “Op de korte termijn”, zei de voormalige baas bij Facebook, “maak ik me het meeste zorgen over burgeroorlogen”.

Een jaar later lijkt die waarschuwing minder vergezocht. Alleen al in januari werden sociale media gebruikt voor de gewelddadige bestorming van het Capitool in de Verenigde Staten en bijvoorbeeld het beramen van de avondklokrellen in Nederland.

Techbedrijven probeerden de schade te beperken door desinformatie en de verspreiders ervan te verbannen. Dinsdag maakte Facebook bekend dat het ook nog eens 12 miljoen onware beweringen over corona heeft verwijderd – en nog eens 167 miljoen misleidende berichten van waarschuwingslabels heeft voorzien – tussen maart en oktober van 2020. Maar dat roept weer de vraag op in hoeverre Facebook hoort te bepalen waar de grens ligt. Kunnen online platformen wel oplossingen bieden, als hun macht juist het probleem is?

‘Democratie wordt uitgehold’

“Ze doen er wel goed aan na te denken of ze wel een megafoon willen geven aan mensen die haatzaaien, de democratie in twijfel trekken of de volksgezondheid schaden met leugens over het coronavirus”, zegt privacyexpert Marietje Schaake. “Maar uiteindelijk moeten democratische leiders en onafhankelijke toezichthouders de regels bepalen.”

Schaake is directeur internationaal beleid bij het Cyber Policy Center van de Amerikaanse universiteit Stanford. Hiervóór zette ze internetregulering op de kaart als Europees Parlementslid namens D66. Zij gelooft dat het wegen van de vrijheid van meningsuiting met andere rechten moet gebeuren binnen de context van de rechtsstaat. “De democratie wordt uitgehold wanneer bedrijven openbare bestuurstaken naar zich toe trekken.”

Ze vergelijkt big tech ook wel met stratenmakers: als ergens een fysieke weg wordt aangelegd, wordt die openbaar, Maar de digitale snelweg blijft in handen van bedrijven. Nu is de vraag: wat doe je daaraan? Er zijn meerdere benaderingen denkbaar. De ene toekomstschets is wat plausibeler dan de andere, maar alle drie de scenario’s hieronder helpen concreet te maken hoe big tech getemd kan worden.

1 We bouwen een Chinese muur

Waar Silicon Valley in westerse landen lang zijn gang mocht gaan, heeft China het internet altijd streng gereguleerd. Maandag werd de app Clubhouse – waar mensen gesprekken voeren die na afloop vanzelf verdwijnen – geblokkeerd, slechts enkele dagen nadat het een populair medium werd voor kritische gesprekken over staatsbeleid.

Het totaalpakket aan maatregelen waarmee China het web aan banden legt wordt ook wel de Great Firewall genoemd. Kunnen Europese landen en de VS iets leren van zo’n autoritaire benadering?

Nu ligt censuur gevoelig. Toen Twitter de Amerikaanse president Donald Trump verbande omdat hij onwaarheden over verkiezingsfraude verspreidde, ontstond een felle discussie over vrijheid van meningsuiting. Ook in Nederland, waar honderden Twitterprofielen werden verwijderd van aanhangers van complotbeweging QAnon.

Want in China beslist de staat misschien welke sociale media je kunt zien; in het westen bepalen sociale media welke politici en standpunten je kunt zien. Is Twitter gewoon een privaat bedrijf dat zelf mag bepalen wie en wat op zijn kanalen mag verschijnen? Of maakt het onderdeel uit van het publieke domein en moet een rechter het laatste woord krijgen?

Pleidooien voor het totaal verbieden van problematische media kom je in Nederland misschien weinig tegen. Maar de roep om regulering komt vaak terug. En daarin kunnen we wel degelijk iets van China opsteken. “China is een enorm belangrijke spiegel voor ons”, zegt Schaake. “Het laat zien hoezeer technologie al wordt ingezet voor repressieve doeleinden. Aan de andere kant toont het ook hoeveel een staat kan doen.”

Als het inderdaad mogelijk is deze platformen te temmen, hoe zou dat er dan in het westen kunnen uitzien?

2 We splitsen de bedrijven op

Eén strategie is het opknippen van de grootste techreuzen, om hun monopoliepositie te doorbreken. In het Europese Parlement leeft dit idee al een paar jaar. In 2020 won het ook aan populariteit in het Huis van Afgevaardigden in de VS.

Schaake ziet de noodzaak van meer keuze voor internetgebruikers. “Met meer partijen zou het landschap er heel anders uitzien. Individuele bedrijven zouden minder invloed hebben.”

Overheden moeten dan wel bepalen langs welke lijnen ze precies willen knippen. In de VS wordt Facebook vaak vergeleken met Standard Oil, het bedrijf van oliemagnaat John D. Rockefeller dat in 1911 in 34 bedrijven werd opgesplitst omdat het te machtig was geworden. ‘Maar Standard Oil werd opgesplists langs geografische lijnen, en bij Facebook ontbreekt het aan dat soort makkelijk definieerbare grenzen’, zegt de Amerikaanse nieuwssite Politico. ‘Dat maakt opknippen in het geval van sociale media veel complexer.’

Het antwoord van de Amerikaanse handelscommissie, is dat Facebook zijn dochterbedrijven Whatsapp en Instagram moet afstoten. Schaake is het daarmee eens en vindt dat de overnames kritischer hadden moeten worden onderzocht. “Minder data op een hoop zou de monopoliepositie van Facebook verzwakken en toekomstige techreuzen ontmoedigen zich aan overnames van mogelijke concurrenten te wagen.”

Facebook ziet de bui al lang hangen. In 2019 had het de diensten van zijn eigen platform al in sterke mate met die van Instagram verweven, volgens Politico deels om het moeilijker te maken de bedrijven op te splitsen. Het zou jaren kunnen duren om Instagram weer los te weken, zei een voormalig ontwikkelaar van Facebook in december in The Washington Post.

3 We dwingen ze tot transparantie

Als overheden sociale media met succes willen reguleren, helpt het om te kunnen zien waar die media überhaupt mee bezig zijn. Oftewel, ken uw vijand.

“Het is nu nog heel moeilijk om toegang te krijgen tot de informatie die je nodig hebt om de impact van algoritmes en verdienmodellen te zien”, vertelt Schaake. “Het kan daarom zelfs zijn dat we impact van sociale media soms óverschatten.”

Maar ondoorzichtigheid kan ook leiden tot wetten die worden overtreden. “Denk aan discriminatie. Het is nu lastig om als individu te weten of je belangen worden geschonden. Kan een dienst je weigeren omdat je homo bent? Je ziet het niet.”

Daarom pleit zij voor het afdwingen van meer transparantie door accountingstandaarden. “Documentatie waarmee je achteraf kunt achterhalen welke beslissingen met algoritmes zijn genomen, zodat je ziet waar een probleem is ontstaan.”

Dat is geen gemakkelijke opgave. “Algoritmes veranderen continu. Googles zoekmachine verandert meer dan drieduizend keer per jaar. Ik heb ingenieurs gesproken die ook niet meer weten waar het effect van een algoritme begint of eindigt. Het is een op zichzelf staand proces geworden, met soms hele andere uitkomsten dan ze zelf voorzien hadden.” Maar volgens haar is dat geen reden om het te laten. “Het reguleren van de chemische industrie was ook niet simpel. We zijn niet allemaal scheikundigen. Toch is het gebeurd. We moeten een fundamentele keuze maken voor democratie en het rechtsstatelijk wegen van rechten. Dat zijn principes waar eeuwen voor geknokt is, dat ga je niet overlaten aan big tech omdat het ingewikkeld is.”

Lees ook:

Voor QAnon-aanhangers bieden sociale media een zee van vrijplaatsen

Aanhangers van complotbeweging QAnon moeten ook in Nederland van Twitter af. Voor de bannelingen zijn er alternatieven te over.

In de rechtse echokamer klinken dezelfde geluiden

Steeds meer rechtse twitteraars nemen de wijk naar het ‘censuurvrije’ Parler. Nu ook Donald Trump van Twitter is verbannen, lijkt de ideologische versplintering van sociale media niet meer te stuiten.