So much sky

't En zijn de Joden niet, Heer Jesu, die u kruisten, / noch die verraderlijk u togen voor 't gericht, / noch die versmadelijk u spogen in 't gezicht, / noch die u knevelden en stieten u vol puisten.

Ik ben 't, o Heer, ik ben 't, die u dit hebt gedaan, / ( . . .) want dit is al geschied om mijne zonden.

Over zonde gesproken: eeuwig zonde dat deze belijdenis niet eeuwenlang door alle kinderen van ons volk en vaderland uit het hoofd moest worden geleerd. Het had de joden onnoemelijk veel leed kunnen besparen.

Een toegewijd lid van onze gemeente die op de Universiteitsbibliotheek werkt, had destijds een stapeltje boeken van en over Revius voor mij klaargelegd. Er zat ook een vertaling bij van zijn gedichten door de Amerikaanse Henriëtta ten Harmsel. Daar zat ik eerlijk gezegd niet op te wachten. Maar de gedichten en liederen van Revius lezend en herlezend (u vindt er zeven in het Liedboek), werd ik er toch wel nieuwsgierig naar hoe die Amerikaanse mevrouw in 's hemelsnaam die superieure poëzie van eeuwen her in het Engels had kunnen vertalen.

Welnu, in één woord: prachtig! Zie maar, hoor maar:

No, it was not the Jews who crucified, / nor who betrayed you in the judgment place, / nor who, Lord Jesus, spat into your face, / nor who with buffets struck you as you died. I am the one, O Lord, who brought you there, / I am the heavy cross you had to bear, / I am the rope that bound you to the tree, the whip, the nail, the hammer, and the spear, / the blood-stained crown of thorns you had to wear: / it was my sin, alas, it was for me.

Vier jaar geleden hield ik een lezing in Calvin College, Grand Rapids, een stad in Michigan waar veel Amerikanen wonen van Nederlandse afkomst. Na afloop kwamen twee vieve oude dames naar me toe, zo Amerikaans als twee vieve, oude dames er maar uit kunnen zien: de gezusters Ten Harmsel, Henriëtta en Joanna. Ik was blij verrast. “Dan bent u de vertaalster van Revius!”, zei ik tegen Henriëtta. “En van Annie M. G. Schmidt”, zei Joanna.

Is dat niet bijzonder? In het hartje van de Mid-West zit een hooggetalenteerde lieve dame virtuoze poëzie uit Nederland, klassiek en modern, virtuoos in het Engels te vertalen, zowel Dikkertje Dap zat op de trap als 't En zijn de Joden niet, Heer Jesu, die u kruisten . .

Henriëtta en Joanna werden in Iowa geboren, uit Nederlandse ouders die kort na hun huwelijk uit Twente naar de Verenigde Staten waren geëmigreerd. Thuis werd nog Nederlands gesproken. Toen Henriëtta van Calvin College het verzoek kreeg daar Nederlands te komen doceren, volgde Joanna haar. Zij was onderwijzeres en vond spoedig een school in Grand Rapids. Onafscheidelijk zijn die twee. Als Henriëtta ergens in het land een lezing moet houden, en het is niet te gek ver weg, dan reizen ze van het geld van die ene vliegticket er samen met de auto naar toe.

Een jaar gelden doken de dames ineens in Amsterdam op. Een beurs stelde Henriëtta in staat gedurende enige maanden in Nederland te verblijven om er poëzie van J. W. Schulte Nordholt te vertalen, en ook Joanna liet zich deze gelegenheid om haar land van herkomst terug te zien natuurlijk niet ontnemen. De dames bivakkeerden in Zuid, een paar straten bij ons vandaan. 'Vertalershuis' meldt een bordje op de deur. Op de eerste verdieping zat een Pool, ook om iets te vertalen. Ik wist niet dat wij zo'n huis rijk waren in Amsterdam. “'t Is hier perfekt”, zei Henriëtta, “kamers en keuken volledig ingericht, een kast vol woordenboeken, een groot bureau met een computer en een autootje voor de deur.” Kon ze van tijd tot tijd mee naar Schulte Nordholt rijden om te overleggen. “Dat is echt een zegen. Bij Revius kon dat niet.”

Met Kerstmis genoten wij van het voorrecht Henriëtta en Joanna bij ons aan tafel te hebben. Joanna haalde herinneringen op aan een meisje op haar school, dat net uit Nederland was geëmigreerd en door haar gebrekkige kennis van het Engels bang was dat ze zou blijven zitten. Joanna had aangeboden haar na iedere schooldag bijles te geven. De extra inspanningen waren niet tevergeefs: het meisje ging over. Op de laatste schooldag had ze een cadeautje voor Joanna meegenomen. “Because you learned me English.”

Henriëtta las haar vertalingen voor, het was ontroerend mooi. Van het gedicht Polderland bijvoorbeeld:

Ik rijd zo blank langs altijd nieuwe wegen, / recht en gelukkig en weet niet waarvoor / ik zoveel hemel heb van God gekregen. Childlike I pedal down each unknown lane, / straight and contended, never knowing why / God ever chose to give me so much sky.

“Dat I pedal moest er wel in”, verteld Henriëtta, “anders denken ze bij ons dat hij in een auto reed.” Ze vertelde erbij dat de bundel waarschijnlijk So much sky zou gaan heten.

Ook het gedicht Psalmberijming had ze vertaald:

Het is begonnen met David, / die zo mooi zingen kon. / David is dood, dichters / gaan onder en op als de zon. Hij heeft zo van het leven gehouden, / gespeeld en gedanst en gekust, / hij heeft zo aan het leven geleden, / nu is hij in diepe rust. Maar overal op de bergen / rondom Jeruzalem, / overal op de aarde / hoort men zijn heerlijke stem. Overal op de orgels / legt hij zijn hand aan de harp, / met zijn hemel zo in zijn schik. En overal heeft hij zijn volgers, / Vondel, Revius, Scharp / Wim Barnard, Jan Wit en ik. It all began with David, / who sang sweeter than anyone. / David is dead, for poets / rise and set like the sun. He always loved to the fullest: / he played, he danced, he kissed; / he suffered life's deepest sorrows / now he is lying at rest. But everywhere on the mountains / around Jerusalem, / everywhere in the world / we hear him singing again. Everywhere on the organs / he lays his hands on the harp / - in love with his home in the sky -/ and always he has his followers: / Vondel, Revius, Gezelle, / Wim Barnard, Jan Wit and I.

Op Tweede Kerstdag zaten Henriëtta en Joanna voor het laatst in de Wester, Oudejaarsdag wilden ze weer in Grand Rapids zijn. We zongen een lied van David, een lied van Revius en een lied van Schulte Nordholt en ik mocht ze nog eenmaal de zegen in hun moedertaal geven.

En nu is de bundel dan verschenen, So much sky, met een lovend voorwoord van Frederick Buechner. Samen met zijn dochter Anne vertaalde Schulte Nordholt Buechners twee mooiste boeken in het Nederlands (Godric en De heilige reis), maar nu kon Buechner gelukkig ook kennis nemen van het beste dat Schulte Nordholt schreef. Hij steekt zijn bewondering niet onder stoelen of banken. Vergis ik mij als Buechner het sonnet over Blumhardt het mooiste vond, over die man uit Möttlingen voor wie het altijd Advent was?

Hij had zijn koets zijn hele leven lang / klaar staan met paard en tuig, om als de tijden / vervuld zijn zouden en de grote zang / der engelen zou klinken, uit te rijden / in hoge hoed en zondags-zwarte kleren, / rechtop achter het trappelende paard, / zijn Heiland tegemoet, die weer zou keren / - en nu voorgoed - als Koning op deze aard. God, wat hebt Gij gedaan met zulk een hart, / dat zozeer heimwee was en grote dromen? / - Het ligt nu stil te wachten in de grond. En wat doet Gij met ons, die in een zwart / getij U om uw laatste wederkeren / roepen met een vertwijfelende mond? His coach stood ready all his whole life long / with horses, reins, and robe, in case the time / should be fulfilled in which the angel's song / would ring out gloriously, then he would climb / into his seat - tall hat and Sunday best - / sitting up straight, he would go trotting forth / to meet his Lord, who'd surely come at last - / and now for good - as King of all the earth./ O God, what have you done with such a heart, / so full of homesickness and such great dreams? / He now lies still and waiting in the ground./ What will you do with all of us who wait / in this dark age, longing for your return, / calling to you with pleading, doubtful sound?

Jammer dat Henriëtta ten Harmsel voor deze herschepping de Nijhoffprijs niet kan krijgen. Want die heeft zij al voor haar vertaling van Revius.