Simone de Beauvoir was haar tijd ver vooruit - en zichzelf ook misschien

Simone de Beauvoir en Jean-Paul Sartre golden als het intellectuele ­powerkoppel van de 20ste eeuw, zo noteert Kate Kirkpatrick in de inleiding van haar biografie van De Beauvoir, die nu ook in het Nederlands verschijnt. Maar binnen dat powerkoppel stond Sartre vooral voor de intellectuele kracht en De Beauvoir vooral voor het koppel. Toen de eerste overleed in 1980, verschenen er necrologieën waarin De Beauvoir niet eens genoemd werd. Bij De Beauvoirs overlijden, zes jaar later, schreven Amerikaanse kranten over de dood van ‘Sartre’s verpleegster’ en ‘Sartre’s jaloerse vrouw’.

De asym­metrische verhouding irriteerde Kirkpatrick danig toen ze zelf aan een boek over de vroege filosofie van Sartre werkte. In haar boek ‘Becoming Beauvoir’ probeert ze de ‘oermoeder van het moderne feminisme’ uit die greep te bevrijden.

Inspirator daarbij is De Beauvoir zelf die, na ‘De Tweede Sekse’, in de tweede helft van haar leven naast romans en filosofisch werk de nodige autobiografische teksten publiceerde. Haar vierdelige memoires werden bestsellers. Ze schreef een aangrijpend memoir over de dood van haar moeder, en een over het afscheid van Sartre, ze schreef reisverslagen en brieven. Dit alles vanuit de overtuiging dat het zelf ‘voortdurend in verandering is in het contact met anderen die ook veranderen’. “Iedere levensstap is een filosofische keuze”, aldus De Beauvoir, en haar keuzes dienden als spiegel voor verdere beschouwing, niet alleen van haarzelf, maar ook van haar lezers die gretig toestroomden. “Ik heb de vreemde zekerheid dat de rijkdom die ik in mijzelf voel anderen ten goede zal komen, dat ik woorden zal spreken waarnaar geluisterd wordt, dat mijn leven een bron zal zijn waar anderen uit putten”, schrijft ze als 18-jarige in haar dagboek.

De Beauvoirs leven omspande de grote veranderingen voor vrouwen; van de eerste toelating tot de universiteit, tot voor het eerst stemrecht in de jaren veertig (in Frankrijk), de pil in de jaren zestig, en de abortuswetgeving – waar De Beauvoir mede voor ijverde – in de jaren zeventig. Haar invloed op de tweede golf feminisme was groot.

Polyamoureuze verhoudingen

Zelf bombardeerde ik ‘Herinneringen van een welopgevoed meisje’, het eerste deel van De Beauvoirs autobiografie, zo rond mijn twintigste tot lijfboek en ik was in de jaren tachtig de enige niet. Oh zo interessant en vrij te zijn als Simone de Beauvoir, intellectuele vrouw, die zich ontworstelde aan een burgerlijke katholieke opvoeding, een verstikkende moeder, een eerst stimulerende maar later alleen nog maar bridgende en drinkende egoïstische vader. Die al op haar zestiende wist dat ze niet wilde trouwen, dat ze filosoof zou worden, en die als haar ouders tegensputteren omdat het voor een meisje geen juiste keuze is, langdurig weigert met ze te spreken. En die dan in Parijs een liefde-in-vrijheidspact sluit met de intellectueel gelijkwaardige Sartre, en met hem de spil vormt van een ‘familie’ van bohémiens, schrijvers en denkers die drinken en filosoferen in de cafés Flore en Deux Magots, en daar in zwarte coltruien roddelen over hun in vrijheid aangegane polyamoureuze verhoudingen.

Het klonk als een sprookje, en dat was het natuurlijk toch niet, zo bleek ook al uit eerdere studies. Complicerende factor bij de duiding van hoe De Beauvoir ‘werd wie ze was’ is dat ze in haar autobiografie en interviews actief bijdroeg aan mythevorming, zeker rondom haar relatie met Sartre die ze ‘de onvergelijkbare vriend van haar denken’ noemde.

Ze verhaalt in ‘In de bloei van het leven’ over het pact dat het paar sloot in 1929 tijdens een gesprek buiten het Louvre. Beiden studeerden filosofie, hij was 24, zij 21, ze hadden net een prestigieus examen achter de rug waar hij eerste werd en zij tweede. Ze spraken af elkaars ‘noodzakelijke liefde’ te zijn, maar hun verbond bood ook ruimte voor ‘contingente’ liefdes, een open relatie dus waarin de ander de eerste plaats zou innemen.

Kirkpatrick ‘toetst’ De Beauvoirs memoires aan nieuw materiaal waarover ze kon beschikken, zoals haar dagboeken en haar briefwisselingen: met Sartre, met haar Amerikaanse minnaar, schrijver Nelson Algren, met Claude Lanzmann, de maker van ‘Shoah’, de enige man met wie De Beauvoir ooit samenwoonde (en de enige man die ze tutoyeerde). De biograaf nuanceert het eendimensionale beeld van Sartre’s discipel, zijn trouwe vrouw die zijn werk altijd liet voorgaan en diens affaires met steeds jongere vrouwen gefrustreerd uitzat. Kirkpatrick toont hoe de relatie met Sartre direct al meer een aangelegenheid van het hoofd is dan van het lichaam. Vrij snel twijfelt ze aan de Sartre die weinig opheeft met emoties en bij wie ze het verdriet over haar gestorven boezemvriendin Zaza niet kwijt kan. Hun fysieke relatie houdt niet lang stand. (Later zullen hun schattingen van de duur ervan geestig genoeg tien jaar uiteenlopen. Sartre schat tien jaar langer.)

Betoverde slangen

“Was het grote liefdesverhaal van de twintigste eeuw uiteindelijk slechts het verhaal van een vriendschap?”, vraagt de biograaf. De Beauvoir heeft andere liefdesrelaties, met journalist Jacques-Laurens Bost, met de schrijver Nelson Algren. Als Sartre in de oorlog aan het front zit, heeft ze lesbische verhoudingen met leerlingen die haar autobiografie niet halen, maar die ze wel bespreekt in de na haar dood gepubliceerde brieven aan Sartre, in nogal brute bewoordingen (‘misselijkmakend als ganzenlever’). Een gewezen minnares beschrijft zichzelf en andere door het stel verleide vrienden later als ‘betoverde slangen’: “We deden wat ze wilden omdat we hoe dan ook betoverd waren door hun attenties.”

De affaires klinken in het #MeToo-tijdperk nog wranger. Kirkpatrick krijgt niet echt de vinger op het waarom van de verdoezeling van die verhoudingen door de zo bewust zelfreflectieve filosoof, behalve dan dat De Beauvoir haar lezers in de jaren vijftig niet van zich wilde vervreemden, en dat het niet haar intentie was om alles te vertellen. Haar levensverhaal diende de levenskunst.

Ze zal later wel spijt betuigen dat zij en Sartre hun verantwoordelijkheid voor de gevoelens van de derden in hun pact niet erkenden – een standpunt in lijn met de ethische dimensie die De Beauvoir als filosoof toevoegde aan het existentialisme, noteert Kirkpatrick. “We zijn niet alleen op de wereld. Vrijheid is niet eindeloos. Ieder mens die de vrijheid waardeert dient ook waarde te hechten aan de vrijheid van de ander.”

Revolutionair

Conform haar intenties geeft Kirkpatrick ruim baan aan De Beauvoirs filosofische werk. Ze duidt de ethische positie van De Beauvoir in haar ‘Pleidooi voor een moraal der dubbelzinnigheid’, en laat zien hoe het fundament hiervoor al gelegd is in de jaren voor haar kennismaking met Sartre. Ze analyseert scherpzinnig betekenis en ontvangst van ‘De tweede sekse’.

Zo zet deze biografie aan het denken over de paradox dat deze revolutionair, pleitbezorger van de Algerijnse onafhankelijkheidsstrijd, voorvechtster van abortuswetgeving, aanklager van seksisme en de ondergeschikte positie van vrouwen, zichzelf als filosoof een inferieure positie toebedeelde. Dat zij die zo krachtig schreef over de gevaren van de romantische liefde, speciaal voor vrouwen, haar eigen relatie met haar levensgezel romantiseerde. Een en ander verheldert dat De Beauvoir met haar scherpe analyse van de onderdrukkende mythes van vrouwelijkheid niet alleen haar tijd, maar deels ook zichzelf vooruit was.

Oordeel: Heldere duiding van het leven, ruime aandacht voor het filosofische werk

Kate Kirkpatrick
Simone de Beauvoir. Een leven
Vert. K. van Klaveren, I. Nathoe en M. Meynen.Ten Have; 486 blz. € 34,99

Lees ook:

Hoe relevant is Simone de Beauvoir nog? Vier schrijfsters vertellen.

Is het denken van de Franse filosoof Simone de Beauvoir nog relevant, zeventig jaar na de publicatie van De tweede sekse? Vier schrijvers vertellen over de invloed die het denken van De Beauvoir op hun leven heeft gehad.