Robert Burns als levenslange verslaving

In zijn woning in Roelofarendsveen heeft dr M. J. M. de Haan zijn Burnsialia al klaargelegd. Die varieërt van een facsimile-uitgave van de eerste dichtbundel uit 1786 tot en met manchetknopen met de kop van Burns erop. Want de Schotse bard is een geliefkoosd object in de toeristenindustrie. Heel de zuidwesthoek van Schotland, bestaande uit de voormalige districten Ayrshire, Dumfriesshire, Kirkcudbrightshire en Wigtownshire, is dit jaar tot Burns Country omgedoopt. Het museum in zijn geboortehuis in Alloway krijgt de ansichtkaarten, postzegels, asbakken en stropdassen niet aangesleept, zo wereldwijd is de belangstelling, zelfs vanuit Nederland.

Op zondag 21 juli werd in de straten van Dumfries de tweehonderdste sterfdag gevierd. In de stoet liepen drieduizend Burnsianen mee, onder wie Max de Haan. Hij legde een bloem bij het witte Burns Mausoleum op het St Michael's Kirkyard. De stoet, begeleid door tientallen doedelzakspelers, werd op de trottoirs gadegeslagen door nog eens twintigduizend mensen. Aan de immense populariteit van Robert Burns lijkt geen einde te komen.

Hoe valt deze gekte te verklaren? Want, hoeveel mooie gedichten Burns ook heeft gemaakt, zoals het huiveringwekkende 'Tam O Shanter', 'The Jolly Beggars' en het veelgezongen 'My Luve is Like A Red, Red Rose', toch is hij van een ander kaliber dan Shakespeare of Dante, geeft ook De Haan toe. “De gedichten van Burns hebben een andere toonzetting en toonhoogte. Maar dat maakt hem niet minder interessant. Als geen ander weet hij de charmes van het volkslied te mengen met literaire tradities. Als vertaler heb ik gemerkt hoe razend knap en ingewikkeld de structuren en rijmschema's zijn. Op het eerste gezicht zien de gedichten er simpel uit, ze lijken direct op het gehoor gemaakt. Maar als je ze analyseert, merk je al gauw wat een groot vakman Burns was. Al was hij een boer, hij had toch veel gelezen. Hij kende zijn klassieken. ”

Een deel van de Burns-mythe valt samen met zijn nederige afkomst. Als zoon van een pachter leerde hij al vroeg hoe de verhoudingen lagen in politiek en religie. De Schotse adel heulde met de Engelse overheersers. Burns, die zich had aangesloten bij de Vrijmetselaars, pookte het nationalistische vuur op met rebelse liederen als 'Scots, wha hae wi Wallace bled' waarin hij de vrijheid tot hoogste goed uitriep en het revolutionaire 'A man 's a man for a' that', dat rangen en standen omverwierp. “Het is niet zo verwonderlijk dat Burns in Rusland en China in oplages van meer dan driehonderdduizend exemplaren is gedrukt”, zegt Max de Haan. “Maar ook de Duitser Karl Liebknecht kende de Schot. Toen hij in 1919 tijdens de Spartakusopstand werd vermoord, stierf hij met een dichtregel van Burns op de lippen.”

Behalve een vrijdenker en een rebel was Robert Burns ook een romanticus. Zijn eerste gedicht, 'Handsome Nell', schreef hij op 14-jarige leeftijd voor Nelly Kirkpatrick, gevolgd door vele andere liefdes, want Burns hield van de 'lassies'. Een van zijn grote liefdes gold Mary Campbell, de Highland Mary in zijn gedichten. Ze stierf in het kraambed. Hij trouwde tenslotte met Jean Armour, die grootmoedig ook voor de kinderen zorgde die Burns voor en tijdens hun huwelijk elders had verwekt. (“Burns had twee vrouwen moeten hebben”, was haar laconieke reactie.) Op de dag van de begrafenis van haar echtgenoot, op 25 juli 1795, beviel Jean van zoon Maxwell, die maar drie jaar oud werd.

Direct na de dood van Robert Burns begon de mythevorming. Zijn gedichten werden herdrukt, een eerste biografie verscheen in 1800, geschreven door de arts en geheelonthouder dr James Currie. Mede door zijn toedoen ontstond het (valse) beeld van de drinkeboer en losbol. Latere biografen als Hans Hecht, James A. Mackay en Ian McIntyre hebben dit beeld gelukkig gecorrigeerd. Burns is niet aan alcoholisme overleden, maar zijn gezondheid werd ondermijnd door het harde leven op het land en slecht werkende hartkleppen, overgehouden aan een reuma-aanval in zijn jeugd. De serie wisselbaden die de huisarts de 37-jarige zieke naar beste weten voorschreef, hebben het einde bespoedigd.

Rebel, romanticus, levensgenieter, vrijdenker, drinkeboer. Al deze ingrediënten verklaren iets van de mythe die er rond Burns is ontstaan. Wat zeker ook tot zijn populariteit heeft bijgedragen is het feit dat veel van de ruim zeshonderd gedichten van Burns door bekende componisten op muziek zijn gezet, onder meer door Haydn, Beethoven, Weber, Schumann, Shostakowitz, Berg, Britten en Mendelssohn. Die liederen zijn inmiddels zo bekend geworden dat in Tokio de stoplichten de beginregels van 'Coming through the rye' laten horen als ze op groen springen.

Zulke immense bekendheid heeft Burns in Nederland nooit gehad. Begin 1830 stuurde de toenmalige Nederlandse ambassadeur Falck een bundel met Burns' gedichten op naar zijn vriend Van Lennep in Amsterdam. Diens zoon Jacob vertaalde later 'The Cotter's Saturday Night', een nogal brave hommage aan het eenvoudige landleven. Later hebben Beets, Tollens en Ten Kate nog een paar gedichten vertaald, al hebben die Burns erg aan de Nederlandse smaak en stijl aangepast. Ernst van Altena nam in deze eeuw 'Tam o' Shanter' virtuoos onder handen, maar daar bleef het lange tijd bij. Tot juni van dit jaar. Toen verscheen, schijnbaar uit het niets, de mooie gebonden uitgave met zeventig gedichten van Burns. De Haan heeft vooral naar de geest vertaald, wat een paar vrijmoedigheden heeft opgeleverd, maar de oorspronkelijke tekst staat op de bladzijde ernaast, zodat voor de fijnproevers een vergelijking met het origineel altijd mogelijk blijft.

Zeven jaar heeft De Haan aan de vertaling gewerkt, in de trein, het vliegtuig, tijdens alle gestolen uurtjes die zijn werk als adviseur in het bedrijfsleven hem laten. Discipline noemt hij dan ook de eerste vereiste voor een vertaler. Duizend exemplaren zijn er gedrukt, mede dankzij een subsidie van het dr E. Kruisingafonds. Tegelijkertijd met het gedrukte exemplaar heeft de Vakbibliotheek voor Blinden ook een uitgave in braille en een tweede gesproken versie op cassette uitgebracht. Dit alles als eerbetoon aan de blinde Schotse criticus dr Thomas Blacklock, die direct na de verschijning van Burns eerste bundel in 1786 de kwaliteiten ervan opmerkte. Op uitnodiging van Blacklock reisde Burns naar Edinburgh waar hij een tijdlang in de hoogste kringen verkeerde, tot die hem weer lieten vallen.

Sinds zijn fascinatie voor Burns is De Haan een zeer geziene gast op de jaarlijkse Burns-dinners, op en rond de 25e januari, de geboortedag. Die dinners worden overal ter wereld georganiseerd door een van de 785 (!) Burns Clubs, die op hun beurt weer gebundeld zijn in The Burns Federation. De Haan heeft al een keer tijdens zo'n diner de hele 'Tam o' Shanter' uit het hoofd voorgedragen, een 228 regels tellend vers over een man die in zijn dronkenschap en op de rug van zijn paard allerlei vervaarlijke avonturen beleeft. Het is een van Burns' mooiste gedichten. Een fragment:

Warlocks and witches in a dance: Nae cotillion, brent new frae France, But horpipes, jigs, strathspeys, and reels, Put life and mettle in their heels. A winnock-bunker in the east, There sat Auld Nick, in shape o beast; A touzie tyke, black, grim and large, To gie them music was his charge: He screw'd the pipes an gart them skirl, Till roof and rafter a' did dirl.

In De Haans vertaling:

Tovenaars en heksen zij aan zij, geen cotillon of franse danserij, maar polka's en de Schotse trije gaven vlam en vuur aan deze reien. In 't oosten op een vensterbank zat Satan zelf in zwavelstank, zwart, grimmig, groot en sterk; zijn schrille klanken vullen heel de kerk. Hij laat ze dansen naar zijn pijpen, weet helse tonen uit zijn doedelzak te knijpen, ze galmden luid en met gemak ver over wat nog rest van balk en dak.

In november gaat De Haan opnieuw naar Schotland. Hij is gevraagd als de spreker van de Immorial Memory, een van de vaste bestanddelen van het Burns dinner. Het vindt dit keer plaats in Ellisland, de boerderij waar Burns nog het meest tastbaar aanwezig is. Hij woonde er voor hij in Dumfries een positie kreeg als 'exciseman' bij de dienst accijnzen. De Haan verheugt zich nu al op de ontmoeting met Frank Hogg en zijn andere Schotse vrienden, al bekent hij met enig schroom dat hij inmiddels door een tweede bacil is besmet: die van de Engelse dichter A. E. Housman. “Maar de verslaving aan Burns blijft bestaan. Die is eeuwigdurend.”

Mooie Nellie

Eens beminde ik een heerlijk kind, en, ach, bemin haar nog. Ze maakt mijn hart zo goed gezind, Mijn Nel, ik mis haar toch.

Van alle meisjes die ik zag, - dat waren er wel veel - is haar verlegen gratie zacht het allerliefst mijn deel.

Zo'n heerlijk kind, zo lief en fijn, is een vreugde voor het oog, maar dat is uiterlijke schijn: om méér houd ik haar hoog!

Ze is verrukkelijk om te zien, maar, heus, er is veel meer, haar schoonheid wint 't dan misschien, haar deugd dat is haar eer!

Ze kleedt zich, ach, zo lief en net, bescheiden en verfijnd en zo natuurlijk, zonder smet, haar ziel en schoonheid schijnt.

Een kleed zo rein, een net gebaar, 't roert het verliefde hart, maar onschuld raakt de teerste snaar, verlicht mijn liefdessmart.

Daarmee bespeelt mijn Nellie lief, mijn ziel en zinnen al, daarmee is ze mijns hartendief, heerst in mij bovenal.

Robert Burns