Rem Koolhaas ontwierp 'de nationale huiskamer van Qatar'

Hoorden we het nou goed? Huiskamer? Vergelijkt architect Rem Koolhaas de National Library van Qatar met een huiskamer? Zo'n knusse omschrijving is toch wel het laatste wat je verwacht uit de mond van deze architect. Vermaard en bewonderd om zijn vernieuwende en spraakmakende ontwerpen; maar ook bekritiseerd omdat zijn iconische gebouwen mensonvriendelijk zouden zijn. En dan zelf zijn nieuwste schepping typeren als een warme huiskamer...

Inderdaad, zegt hij met een scheef lachje. En we gaan het met eigen ogen zien. Met grote passen, zijn lange lijf zoals altijd in een strakke zwarte koltrui, beent hij voort op zijn zwarte sneakers. In zijn kielzog volgen tien journalisten uit heel Europa. Ze zijn op uitnodiging van zijn Rotterdamse architectenbureau OMA in Qatar om in de hoofdstad Doha de door Koolhaas ontworpen nieuwe nationale bibliotheek te bezoeken.

De bibliotheek staat in een buitenwijk op een onderwijscampus van veertien vierkante kilometer: Education City. Met geld van de Qatar Foundation zijn daar sinds 1997 meerdere scholen, onderzoeksinstituten en inmiddels negen universiteiten gevestigd, voornamelijk satellieten van Amerikaanse en Franse topuniversiteiten. Voorafgaand aan het bezoek aan de bibliotheek is er een ontvangst in het nabij gelegen hoofdkwartier van de Qatar Foundation, dat eveneens door OMA werd ontworpen. De Foundation is een project van de koninklijke familie. De stichting werd in 1995 opgericht door de toenmalige emir sjeik Hamad bin Khalifa al-Thani en zijn (tweede) echtgenote sjeika Moza bint Nasser. Met als doel Qatar te voorzien van het beste onderwijs van de wereld.

De steenrijke oliestaat zet zwaar in op educatie, omdat het wil uitgroeien tot een kenniseconomie in het besef dat de stroom oliedollars niet oneindig is. Het imago van een hoog ontwikkelde staat die veel meer in huis heeft dan olievaten en woestijnzand, wordt ook nadrukkelijk uitgedragen. Niet voor niets heeft de Foundation royals uit de hele wereld, onder wie ook koningin Máxima, uitgenodigd voor de opening op 16 april van de National Library.

Glaspaleis

Sjeika Moza leidt sinds de oprichting de Foundation en zetelt in een grote glazen residentie bovenin het gebouw. Helaas mogen we haar glaspaleisje niet bekijken, maar je kunt je zo voorstellen dat ze van daaruit een prachtig uitzicht heeft over Education City. Behalve onderwijsgebouwen zijn er ook sportvoorzieningen, waaronder een openbare golfbaan en een manege, en een ziekenhuis: voor de bevolking en voor research. Er wordt gewerkt aan een tram, die aansluiting krijgt op het nationale treinenstelsel. Nu komen de tienduizend studenten per auto, want van fietsen of lopen houden ze niet in Qatar vanwege de hitte.

Ook deze voorjaarsdag is het meer dan dertig graden bij een stevige wind die fijn woestijnstof aanvoert, waardoor er een gelige mist boven de campus hangt. Voor Rem Koolhaas (73) is dat geen beletsel om er flink de pas in te zetten richting de bibliotheek. Onderweg geeft landschapsarchitecte Jana Crepon alvast uitleg over de tuin die ze daar heeft aangelegd. Ze is verbonden aan het Nederlandse bureau Inside Outside waarmee Koolhaas vaak samenwerkt. Crepon legde in de stenige, droge grond een landschap aan met allerlei soorten agaves en acacia's. Die kunnen op eigen kracht overleven in de hitte en droogte. Alleen de eerste twee jaar krijgen ze water, vertelt ze, om ze goed te laten wortelen. Ze is van plan regelmatig terug te keren om de beplanting in de gaten te houden. Het risico is niet de droogte. "Planten gaan hier vooral dood doordat men ze te veel water geeft." Lachend: "Bizar hè, woestijnplanten die verdrinken in de woestijn."

En dan naderen we de bibliotheek. De grootste verrassing is dat het diamantvormige gebouw met zijn golvende glaswanden zo laag is, op het hoogste punt ruim twintig meter. Waar in Qatar de wolkenkrabbers zich aaneen rijgen en wedijveren in hoogte, extreme vormen en schreeuwerige gevels, oogt Koolhaas' ontwerp ingetogen. Je merkt het gebouw pas op als je ervoor staat. Dat dit paradepaard van de Foundation heel gewoontjes op een campus staat en geen prominente plek kreeg in de stad, heeft een reden. Het zou oorspronkelijk een universiteitsbibliotheek worden, alleen bedoeld voor studenten. Kort voordat de bouw zou beginnen besloot de Foundation er de nationale bibliotheek van te maken, die het lezen moet stimuleren en waar alle lagen van de bevolking zich welkom voelen.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Had zijn bieb niet een mooiere plek verdiend dan een buitenwijk met lelijke architectuur? Koolhaas: "Ik ben juist blij dat het gebouw democratisch is ingebed. Als direct was ingezet op een nationale bibliotheek had het te veel prestige gekregen, was het op een voetstuk gezet. Nu werpt het geen drempels op."

Het ontwerp werd aangepast, maar er waren meer factoren die leidden tot een extreem lange bouwtijd van tien jaar, vertelt architect Vincent Kersten van OMA, die het project heeft geleid. "Door het klimaat kan hier niet 24 uur per dag, zeven dagen per week worden gewerkt. Het was ook ingewikkeld om het te bouwen. En alle materialen moesten worden ingevoerd, omdat Qatar geen toeleveringsindustrie heeft." Daar komt bij dat de Qatari's 'extreem veeleisend' zijn. "Er was een royaal budget, maar daarvoor willen ze wel de allerhoogste kwaliteit." Wat de bieb heeft gekost mag OMA niet zeggen van de opdrachtgever.

De ingang doet enigszins denken aan de puntvormige entreehal van station Rotterdam Centraal. Kersten knikt: "Je ziet hier zoveel bunkerachtige architectuur en alles gaat de lucht in. Wij wilden een open gebouw waar je zo van de straat naar binnen loopt. Zo'n uitstekende luifel brengt ook schaduw, wat zeer welkom is in dit klimaat."

Terrasvormige plateaus

Eenmaal binnen wacht een 'wow'-ervaring. Een gigantische lichte ruimte zonder verdiepingen - er passen twee Boeings 747 in - waar je meteen omringd wordt door boeken. Een miljoen zijn het er, en ook nog duizenden readers. De boekenkasten staan op terrasvormig oplopende plateaus, die bereikbaar zijn via trappen, hellingbanen en een 'peoplemover': een soort pausmobiel maar dan op rails. Centraal in de ruimte bevindt zich een vijf meter diepe 'spelonk' waar de erfgoedcollectie is ondergebracht: kostbare boeken en eeuwenoude manuscripten uit de Arabisch/islamitische cultuur. Wanden en vloer zijn met zandkleurig travertin bekleed, waardoor het doet denken aan een archeologische opgraving in de woestijn. Indrukwekkend mooi.

Overal staan banken en tafels. Op de vloer liggen zitzakken. Complete families zijn er neergestreken op deze vrije zaterdag. Dat is al zo sinds de bieb in november in gebruik werd genomen, vertelt directrice Sohair Wastawy. Hiervoor werkte ze in bibliotheken in de Verenigde Staten en Egypte, maar niet eerder maakte ze zo'n grote 'leeshonger' mee. Ongeveer een kwart van de boeken is uitgeleend, 'een extreem hoog percentage'.

Tekst loopt door onder de afbeelding

De 17-jarige Lulwa Alkabi is samen met haar vader, zusje Moza (14) en broertje Abdulla (6) net binnengewandeld. Ze had zoveel verhalen gehoord over de nieuwe bibliotheek dat ze haar vader heeft overgehaald om te gaan kijken. Opgewonden: "Je mag alle boeken gratis lenen. Er is ook een restaurant en straks gaan we met Abdullah naar de kinderbibliotheek." Die is zo populair dat hij al de 'ballenbak' wordt genoemd. Wastawy: "Ouders nemen vaak hun nanny mee. Die blijft bij de kinderen, zodat ze de tijd hebben voor zichzelf."

Verscholen tussen de boekenkasten concentreert de Marokkaanse Diyae Elhassouni, tweedejaars studente conflictmanagement, zich op een tentamen. "Al die boeken om me heen geven rust en inspiratie. De architectuur is ook prachtig. Wilt u de architect vertellen dat hij mensen gelukkig maakt?" Voor het jonge Syrische artsenpaar Bilal Albarondi en Sally Alatasi voelt de bieb als 'thuis'. Hij werkt aan een presentatie over een oogziekte. Zij leest en babbelt met een paar familieleden. "We brengen al onze vrije tijd hier door. Veel fijner dan een shopping mall. We spreken hier ook af met familie of vrienden."

Digitale revolutie

"We wilden er één grote kamer van maken, voor de hele bevolking, zonder aparte ruimtes en beslist geen verdiepingen", zegt Koolhaas. "Het basisontwerp stond al snel vast. We namen een plat vlak en krulden de hoeken omhoog om boekenterrassen te scheppen. Daardoor sta je ook in één keer in het hart van de bibliotheek met alle boeken om je heen." De bevolking heeft volgens hem de bieb 'omarmd'. "Het is een attractie." En dat in een land waar de digitale cultuur alom aanwezig is. Verrassend? "Die hele retoriek rond de digitale revolutie is voornamelijk een hype. Ik heb het altijd een belachelijke theorie gevonden dat het papieren boek zou uitsterven. Dat modieuze idee leefde al toen ik de bibliotheek in Seattle ontwierp (geopend in 2004, red.), die daar ook meteen een groot succes was. Het boek is het meest robuuste en flexibele medium dat er is."

Boeken en bibliotheken hebben een grote rol in Koolhaas' leven gespeeld. "Mijn fascinatie begon bij de sprookjes van Grimm. Later werd de bibliotheek van het Stedelijk Museum in Amsterdam een huiskamer voor me. Mijn boek 'Delirious New York' heb ik geschreven in de openbare bieb van die stad. OMA heeft veel bibliotheken ontworpen en er ook enkele gebouwd. De overeenkomst tussen architectuur en het schrijven van een boek is dat het allebei ongelooflijk lange tradities zijn, maar dat ze ook continu geactualiseerd moeten worden om te overleven. Bibliotheken lenen zich bij uitstek voor radicale architectuur. Met dit gebouw wilden we de vitaliteit van het boek uitdrukken."

Hij wijst om zich heen. "Dit is nu de nationale huiskamer van Qatar." Weer dat scheve lachje. "Er wordt zo vaak geschreven dat ik zuur en moeilijk ben, niet van mensen houd, mijn gebouwen mensonvriendelijk zijn. Mijn reputatie stemt niet overeen met de realiteit."

Oliestaat vol migranten

Qatar is een absolute monarchie. De macht is er in handen van de emir die hoofd is van de staat, regering en strijdkrachten. De schatrijke oliestaat op een schiereiland in de Perzische Golf telde twintig jaar geleden slechts een half miljoen inwoners. Nu zijn het er 2,5 miljoen, onder wie veel goedkope arbeidskrachten die er vaak onder abominabele omstandigheden werken. Alleen al de toewijzing van het WK voetbal in 2022 heeft geleid tot een toestroom van 750.000 immigranten voor de bouw van stadions. Ze komen vooral uit andere Arabische landen, de Filippijnen, India en Nepal. Slechts 20 procent van de bevolking bestaat uit Qataris.

Lees ook: Een voetbaltoernooitje voor werklui verdoezelt moderne slavernij in Qatar