Uitmarkt - HoogstandjesDans
Raymonda kiest bij Het Nationale Ballet niet voor de hoofse ridder, maar voor de erudiete Saraceen
Om een van de meest uitdagende en verfijnde 19de-eeuwse balletklassiekers ‘Raymonda’ te kunnen dansen, moest Het Nationale Ballet het libretto onder handen nemen. Want wat doe je vandaag de dag met een verhaal over een frêle prinses die door hoofse ridders wordt gered van bloeddorstige Saracenen?
Het kon de afgelopen jaren niet op bij Het Nationale Ballet. Alle grote 19de-eeuwse balletklassiekers als Zwanenmeer, De Schone Slaapster, Giselle, Notenkraker & Muizenkoning passeerden de revue: allemaal vakkundig opgepoetst en aansprekend opgefrist. Alleen het avondvullende en ultraklassieke Raymonda stond nog niet op het repertoire van Nederlands grootste balletgezelschap.
Erg verwonderlijk is dat niet. Het ballet uit 1898 van choreograaf Marius Petipa en componist Aleksandr Glazoenov is een ‘probleemgeval’ in de wereld van het ballet vanwege een ingewikkeld en stereotiep plot, bevolkt door nobele edellieden en hoofse kruisvaarders versus op bloed en ‘blanke vrouwen’ beluste Saracenen. Balletgezelschappen wereldwijd dansen daarom vaak alleen de feestelijke derde akte, met de wereldberoemde Pas Classique Hongrois – een van de onbetwiste kroonjuwelen van de danskunst.
Petipa’s ‘zwanenzang
Dat is toch wel erg jammer, vonden artistiek directeur Ted Brandsen en adjunct-artistiek directeur Rachel Beaujean. Ook in de eerste en tweede akte rol je van het ene naar het andere balletjuweel. Beaujean: “Raymonda is het laatste grote ballet dat meesterchoreograaf Marius Petipa choreografeerde aan het tsaristische hof in St. Petersburg. Hij was tachtig jaar en aan het einde van zijn carrière gekomen. In Raymonda zie je de ideeën uit eerdere beroemde balletten als Zwanenmeer en De Schone Slaapster terug, maar dan in de meest verfijnde en zuiverste vorm denkbaar. Je kunt gerust spreken van ‘The Best of Petipa’.”
Dat maakt het ballet, dat ook weleens Petipa’s ‘zwanenzang’ wordt genoemd, buitengewoon zwaar om te dansen: met recht een klassieke tour de force. De prima ballerina, die de titelrol voor haar rekening neemt, krijgt het technisch voor de kiezen met het grootste aantal solo’s, variaties en entrees van alle grote balletklassiekers.
Beaujean: “In elke variatie zit een eigen, specifieke uitdaging, met een enorme verscheidenheid aan balletstijlen: adagio, pizzicato of charactère. Lyriek, kracht en perfecte technische beheersing moeten in één ballerina verenigd zijn. “Na de verschillende dansonderdelen los van elkaar te hebben gerepeteerd, hebben we onlangs alles achter elkaar gezet. Toen beseften we pas goed hoe zwaar dit ballet wel niet is. Een voorstelling Raymonda dansen vergt ontzettend veel uithoudingsvermogen.”
De Verdieping van donderdag 26 augustus staat in het teken van De Uitmarkt. Lees hier de overige artikelen:
Johan Cruijff, oftewel, J.C. Superstar
In 14, De Musical is op het toneel geen bal te zien. Maar acteur Tobias Nierop, die Cruijff speelt, zal wel als een Messias over de bühne vliegen. Een technisch hoogstandje in een combinatie van hoogmis, wedstrijd en wonder.
Deze berg tekst is een zoektocht naar het wezen van de mens
Acteur Vincent van der Valk speelt in Koliek van Theater Utrecht een man die probeert ‘alles’ te verklaren. De tekst van de Duitse Rainald Goetz wordt gezien als ‘taalterreur’ en tegelijk als ‘poëzie’, als een hoogstandje dat het ‘uiterste van een acteur vergt.’
Verder in de bijlage, interviews met pianiste Marie-Ange Nguci over Skrjabins Vijfde pianosonate; klarinettist Joost van Rheeden over het glissando in Gershwins Rhapsody in Blue en zangeres Anne-Sophie Petit over de Koningin van de Nacht.
Toegang tot de originele notatie
Beaujean wilde voor haar versie zo dicht mogelijk op de originele Petipa-bron zitten, wat niet eenvoudig bleek. “We wisten, en dat was heel bijzonder, toegang te krijgen tot de originele notatie van het ballet; het gaat om zeer zeldzame documenten. Daar waren we ontzettend blij mee. Maar het bracht ook naar voren dat er eigenlijk maar bar weinig van de originele genoteerde choreografie is overgeleverd. Licht teleurgesteld dacht ik: hoe kunnen balletgezelschappen op basis hiervan in hemelsnaam een heel ballet terughalen?”
Samen met Grigory Tchitcherine, voormalig danser bij Het Nationale Ballet en tegenwoordig klassiek balletexpert, ging Beaujean op onderzoek uit. Van de vele versies die na Petipa’s oerversie werden gecreëerd, onder andere die van Rudolf Nureyev direct na zijn vlucht naar het westen in 1961, bleek de versie van het Russische Marijinski (Kirov) Ballet uit 1948 het meest getrouw aan het origineel. “Ballet is een eeuwenoude kunstvorm die voor een groot deel van danser op danser is overgeleverd. Tijdens het instuderen belden we geregeld naar St. Petersburg om bepaalde passen en houdingen te verifiëren. Elke pas is twee keer omgedraaid om van alle kanten te kunnen belichten.”
Additionele choreografie
Beaujean vergelijkt de totstandkoming van deze Raymonda met ‘het restaureren van het Concertgebouw met een nieuwe vleugel eraan’. Petipa’s balletjuwelen staan centraal, maar het libretto is flink op de schop genomen. Dat heeft consequenties voor de volgorde van de dansen en de compositie van Aleksander Glazoenov.
Alleen al de aanpassing van de muzikale dramaturgie duurde maar liefst vier maanden. Er kwam additionele choreografie bij kijken, van de hand van Beaujean, om onder andere nieuwe dramatische overgangen te bewerkstelligen.
Beaujean: “Het oorspronkelijke verhaal gaat over de willoze prinses Raymonda die op het punt staat te trouwen met de edele ridder Jean de Brienne. Maar een wrede Saraceense leider vindt dat haar schoonheid hem toebehoort en ze wordt ontvoerd. Vanuit het typisch romantische 19de-eeuwse wereldbeeld worden twee werelden tegenover elkaar gezet: het hoofse, elegante westen versus het barbaarse, ongebreidelde oosten. Zo wilden we het ballet echter pertinent niet voor het voetlicht brengen. We konden het alleen doen als het zou aansluiten bij deze tijd.”
Erudiet heerser
In tegenstelling tot het originele libretto gaat Raymonda in Beaujeans versie uiteindelijk niet trouwen met ridder Jean de Brienne, die in deze versie als een wat ijdele player wordt opgevoerd. Nee, ze valt juist als een blok voor Abd al-Rahman, hier geen bloeddorstige Saraceen maar de erudiete heerser van het vrijdenkende Cordoba, een aantrekkelijk en aimabel type.
In de verschillende delen van de choreografie verenigt Beaujean de twee werelden van oost en west in een nieuwe dramaturgie. Geen tweedeling, maar toenadering staat hierin centraal. Dat vereist ook aanpassingen in de dans.
“Glazoenovs compositie geeft sferen en emoties aan die als Leitmotiv bij specifieke personages horen. Raymonda delicaat en verheven, Abd al-Rahman robuust en gepassioneerd. Ik laat ze in sommige duetten als het ware ‘morphen’: ze komen nader tot elkaar zonder hun eigen identiteit te verliezen.”
Alle personages zijn evenwaardig
Deze Raymonda-versie kent geen winnaars en verliezers; alle personages zijn evenwaardige, sterke persoonlijkheden, aldus Beaujean. Haar Raymonda danst de grote pas de deux in de feestelijke slot-acte liefdevol met Abd al-Rahman en niet, zoals bij Petipa en de vele versies die volgden, met de reddende ridder.
“In andere versies is er slechts voorzichtig gespeeld met de gedachte dat Raymonda gecharmeerd zou kunnen zijn door Abd al-Rahman. Voor het eerst krijgt ze nu de mogelijkheid om vanuit eigen wil en passie écht voor hem te kiezen.
“Ik vind dat je in ballet de kans moet pakken om een wereld te schetsen waarin iedereen zijn eigen keuze kan maken. Zoals de geschiedenis keer op keer uitwijst, blijkt dat buitengewoon kwetsbaar.”
Raymonda van Het Nationale Ballet staat 11 februari t/m 17 april 2022 in De Nationale Opera en Ballet in Amsterdam.
Eerste soliste Maia Makhaitelli, in 2020 uitgeroepen tot ‘Dancer of the Year’, danst Raymonda.
“Ja, dit ballet is heel zwaar: ik dans acht solo’s, variaties en entrees, én daarbovenop een pas de deux met twee verschillende partners. Zwanenmeer is ook moeilijk, maar ter vergelijk: daarin dans je ‘maar’ twee solo’s. Ik doe als Raymonda geen wereldberoemde hoogstandjes zoals de 32 fouettés in Zwanenmeer, maar er zijn andere uitdagingen die minstens zo moeilijk zijn. Omdat Petipa in dit ballet zo verfijnd mogelijk wilde choreograferen, biedt de choreografie geen ‘escapes’: alles moet met de uiterste perfectie worden uitgevoerd. Dat voelt alsof je naakt bent. Raymonda is als een examen in de Russische, klassieke stijl met het publiek als examencomité. Elke variatie heeft een eigen atmosfeer, ritme en tempo. Die gevarieerdheid is pittig, maar daar komt mijn ervaring om de hoek kijken: ik weet al sinds mijn vijfde dat ik aan ballet doe, wat een adagio is, en hoe je in die modus moet dansen. Ter voorbereiding probeer ik mijn uithoudingsvermogen optimaal te trainen. Daarvoor heb ik mijn eigen routine ontwikkeld. Waar die uit bestaat? Nee, daarover ga ik je niet vertellen, dat is het geheim van de smid. Maar geloof me: een marathon lopen is er niets bij vergeleken.”
Eerste solist Young Gyu Choi, die veel internationaledansprijzen won waaronder de Alexandra Radiusprijs 2017, danst de rol van Abd al-Rahman.
“Als ik spring en even in de lucht hang, losgezongen van de zwaartekracht, lijkt het alsof de tijd stilstaat. Dat gevoel van vrijheid wil ik het publiek ook meegeven.
Marius Petipa choreografeerde Raymonda in 1898 voor het grote toneel van Marijinski. De mannelijke dansers moesten power en – letterlijk – enorme reikwijdte hebben. Daarom ligt er in het ballet een groot accent op explosieve sprongen. De sprongen zijn echt heel hoog, zo hoog als maar kan – hét moment om de kracht van het personage te tonen.
In deze versie is mijn personage een strijder, een leider. Dat charismatische leiderschap moet je terug kunnen zien in de sprongen. Daarom kom je er niet alleen met techniek, er komt ook veel inleving bij kijken. In de dagelijkse balletles oefen ik de hele serieballetsprongen uit het balletvocabulaire en ik heb mijn eigen trainingsroutine. In Zuid-Korea, waar ik vandaan kom, trainde ik bij een meester. Hij leerde mij een bewegingssysteem dat wel iets weg heeft van yoga. Ik ontspan er mijn spieren mee, juist door te bewegen. Dat doe ik thuis ja, want goed beschouwd ben ik non-stop met het balletvak bezig.
