Ralph van Raat: een Hollander in Parijs

Toen Ralph van Raat op zijn zestiende op vakantie ging naar Parijs, moest en zou hij naar de Cité de la Musique, het muziekcentrum dat als het domein van de Franse componist en dirigent Pierre Boulez gold. "Hier wil ik later zijn muziek spelen", had hij tegen zijn ouders gezegd. Bijna vijftien jaar later kan hij hun vertellen: "Het is zover".

Afgelopen zaterdag speelde Van Raat (40) in de Philharmonie, die enkele jaren geleden op instigatie van Boulez naast de Cité de la Musique werd gebouwd en waar de grootste zaal natuurlijk Pierre Boulez-zaal heet. Hij speelde een solorecital met alleen maar werken van deze invloedrijke Franse componist en dirigent, die in 2016 op negentigjarige leeftijd overleed. Hoogtepunt: de wereldpremière van een onbekend jeugdwerk, dat Van Raat had opgespoord.

Een concert in het hol van de leeuw, waar zoveel mensen op af waren gekomen dat er extra rijen stoelen waren neergezet. Enkele honderden liefhebbers van deze componist luisterden uitzonderlijk aandachtig naar de muziek en Van Raats toelichtingen in het Frans. Niet alleen was men geïnteresseerd in het nieuwe stuk, ook op Van Raats spel in de bekende Boulez-stukken 'Notations' en 'Incises' werd enthousiast gereageerd. Na een lang, warm applaus en vele bravo's speelde Van Raat als toegift een deel van Boulez' Tweede Sonate.

De ochtend na zijn optreden kijkt Van Raat met een goed gevoel terug op zijn concert. "Ik dacht van tevoren: ik speel in de zaal van Boulez, voor zíjn publiek, een werk van zíjn hand. Met zo'n kritisch en chauvinistisch publiek kan het óf heel goed óf heel fout uitpakken. Maar vanaf het eerste moment voelde de zaal als een warm bad. Het publiek was zo stil dat ik me onmiddellijk gewaardeerd voelde. Dat is lang niet altijd het geval als ik Boulez speel. Vaak voelt het alsof ik me moet verontschuldigen voor deze muziek. Maar hier kon er nog wel een Boulez-toegift bij. Dat is misschien wel een extra wereldpremière geweest: Boulez als toegift."

Onleesbaar manuscript

Van Raat, die piano studeerde op het conservatorium én als musicoloog afstudeerde, werd als puber gegrepen door de twintigste-eeuwse muziek. Toen een geschiedenisleraar hem de Tweede Sonate van Boulez liet horen, sloeg dat bij hem in als een bom. Terwijl veel mensen moeite hebben met de muziek van deze componist, die zich in de jaren vijftig rücksichtslos afkeerde van de muziekgeschiedenis en muziek schreef zonder traditionele melodielijnen, ritmes of harmonie, voelde Van Raat zich juist aangetrokken door de extremen in klankkleur en tempo. Hij liet Schubert en Chopin aan anderen over en richtte zich op muziek van de laatste 150 jaar, met de nadruk op de modernste muziek, die vaak extreem moeilijk is.

De afgelopen tien jaar was Boulez niet meer op zijn lessenaar verschenen, tot hem gevraagd werd iets over Boulez te schrijven. Hij verdiepte zich er weer in en vond in een dissertatie een vermelding van een jeugdwerk van Boulez, 'Prelude, Toccata et Scherzo', dat in de archieven van de Paul Sacher Stiftung in Basel te vinden moest zijn. Hij benaderde de stichting en die reageerde enthousiast op zijn belangstelling, zeker omdat Van Raat het stuk in de prestigieuze Carnegie Hall in New York in première wilde brengen. Maar eerst was toestemming nodig van de erven-Boulez, en die waren er niet zo happig op.

"Ik heb wel tien, vijftien mails naar ze gestuurd, maar kreeg steeds geen reactie. Intussen kwam de datum van het concert dichterbij en ik wilde toch wel weten wat voor soort stuk dat was. Na een jaar kreeg ik toestemming om het manuscript in elk geval te bekijken. Maar toen ik het vorig jaar november onder ogen kreeg, schrok ik me een ongeluk. Het bestond uit maar liefst vijftig totaal onleesbare pagina's. Het was allemaal gekrabbel. In de kantlijn stonden ook allemaal rare gezichtjes getekend; Boulez was nog maar negentien toen hij eraan werkte. Na vier uur lezen dacht ik: het is fascinerend, maar dit gaat me niet lukken op deze termijn. Dus toen ik uiteindelijk toch toestemming van de erven kreeg om het te spelen, moest ik zeggen: ik red het niet. Toen heeft de Paul Sacher Stiftung zelf het manuscript onder handen genomen en er voor mij een leesbare, wetenschappelijk verantwoorde partituur van gemaakt. Het is geen openbare uitgave, maar ik heb een cd-opname van het stuk mogen maken en speel het drie keer in het openbaar."

Diepgang en lyriek

Maar is het een goed stuk? Van Raat: "Het is ontzettend interessant. Het is heel leuk om te zien hoe snel de jonge Boulez zich binnen dit stuk ontwikkelt. Zeker in het eerste deel, Prelude, hoor je de invloed van zijn leraar Messiaen en van andere componisten als Bartók en Stravinsky. Maar het Scherzo krijgt al het percussieve karakter en andere bekende gekke dingetjes van Boulez. Er zitten ook stijlbreuken in. Zo klinkt in de Toccata een fuga - dat is al fantastisch, Boulez die een fuga schrijft - dan volgt een lange rust en breekt hij plotseling in iets avant-gardistisch uit. Het is een goed stuk voor iemand van negentien, maar het heeft nog niet de kernachtigheid van zijn latere werk. Het is met 26 minuten ook veel langer dan zijn andere pianowerken."

Ook de aanwijzingen die Boulez erbij schreef, zijn compleet anders van karakter dan in zijn latere werk. "Er staat vaak 'lyrisch' of 'expressief'. In zijn werk van later datum is dat 'bruusk' of 'verniel de klank', allemaal destructieve uitdrukkingen. Daardoor lijkt zijn oeuvre alleen te gaan over de afbraak van traditionele muziek, maar er zit veel meer diepgang in. En zeker ook lyriek."

Enorme kick

Volgens Van Raat hebben die uitdrukkingen er helaas toe bijgedragen dat de werken van Boulez vaak rationeel worden gespeeld, alsof er geen ruimte is voor emoties en schoonheid. Voor hem horen die er juist wel bij. "Er zit een passie in Boulez' werk, die doet denken aan een wervelwind. Natuurgeweld is vaak beangstigend en prachtig tegelijk. Precies op die manier is Boulez' werk overdonderend, maar geeft het mij ook een enorme kick. Ik probeer altijd de mooie, menselijke kant te benaderen. Maar mooi kan ook ruig zijn."

Maar eerst moet het worden ingestudeerd en dat vraagt fysiek en mentaal veel van de musicus, omdat je niet kunt terugvallen op herkenbare melodieën of logische harmonieën. Bovendien is het extreem zwaar door de hoeveelheid snelle noten. Hoe benadert Van Raat zo'n werk dan? "Boulez' werk bestaat uit gestes, die lijken op penseelstreken. Gaat de ene arm hierheen, dan gaat de andere arm daarheen, het is als een constante dialoog van je armen. Zo ontstaat er een herkenbaar patroon. Dit soort muziek vraagt een extreme houding, het is erop of eronder. Met al die sprongen, gekruiste handen en hoge snelheid word ik er na een uur toch dizzy van en moet ik even iets anders doen."

Voor Van Raat was het spelen in de Philharmonie een mooi moment. Maar dat hij 24 oktober in Carnegie Hall in New York speelt, is pas echt een mijlpaal. Daar speelt hij ook de wereldpremière van 'Searching for Unison', een stuk dat Louis Andriessen in opdracht van Carnegie Hall speciaal voor hem schreef. "Het is een staalkaart van Andriessens werk: het doet denken aan zijn vroege, rauwe werk en aan zijn latere werk, want soms klinkt een echo van romantiek en melancholie. Ik ben er erg blij mee, want ik houd van moderne muziek met een emotionele factor."

Ralph in Rotterdam

Voor wie geen kans ziet in New York te gaan luisteren: Ralph van Raat speelt het nieuwe werk van Boulez op 25 november in De Doelen in Rotterdam tijdens een recital dat geheel is gewijd aan Boulez. Website: www.dedoelen.nl

Lees ook:

Onbekend stuk van componist Pierre Boulez blijkt geen meesterwerk

De Nederlandse pianist Ralph van Raat speelde zaterdagavond in de Philharmonie in Parijs de wereldpremière van een onbekend werk van de Franse componist Pierre Boulez voor een enthousiast publiek.